Những chiếc đĩa vinyl kỳ lạ nhất trong lịch sử

Đôi khi những ý tưởng kỳ lạ và "không giống ai" lại được xem là nghệ thuật, và người ta tung hô nó vì sự mới lạ độc đáo mà chưa bao giờ có ai làm thử. Âm nhạc dĩ nhiên luôn luôn là 1 loại hình nghệ thuật, tuy nhiên cái cách mà nó được trình bày thì còn có thể vượt xa ranh giới này. Điều chúng ta đang nói đến ở đây là các định dạng đĩa vật lý, đơn cử là đĩa vinyl, đã được giới nghệ sỹ và các nhà thiết kế biến hóa theo cực kỳ nhiều cách trong thời gian qua. Độc đáo, kỳ lạ hay kệch cỡm là thứ không quan trọng, cái chính là nó tạo được ấn tượng với khách hàng và giúp tăng doanh số bán đĩa cũng như cho phép nghệ sỹ thể hiện được cái tôi và phong cách của mình.



Không cần tìm đâu xa, gần đây dự án Kickstarter cho 1 chiếc đĩa vinyl "câm" gồm những "track ẩn" đã cực kỳ thành công, đi kèm cùng hộp quà tặng vinyl của Jack White với các bản thu LP 3-inch. Nhìn chung lịch sử về những chiếc đĩa vinyl có thể tóm gọn trong khái niệm "nghệ thuật thử nghiệm". Và chúng ta, những khách hàng, muốn hiểu sao về nó cũng được.

Nếu là người sưu tầm đĩa vinyl, có lẽ hầu hết các bản thu quý giá trong bộ sưu tập của bạn đều thuộc loại 5-inch (hay chính xác hơn là 4.7-inch). Hồi năm 2007, Optimal Media Production (Đức) đã phát triển ra định dạng hybrid VinylDisc kết hợp giữa mặt đĩa CD và 1 mặt khoảng hơn 3 phút nhạc vinyl. Định dạng này nhìn chung gây sự tò mò cho người mua hơn là công dụng thực sự của nó. The Mars Volta cũng tặng kèm chiếc đĩa này với album Bedlam In Goliath của mình phát hành ở 1 số cửa hàng tại Mỹ. Đĩa được in cover Candy And A Currant Bun của Pink Floyd ở cả 2 mặt và có thêm video Wax Simulacra trong CD kèm thêm.

Để hưởng ứng phong trào hồi sinh vinyl cũng như kết hợp 2 định dạng có tuổi vào làm 1, Hallmark phát hành Valentine's Day Card & Vinyl với mỗi thiệp mời đi kèm cùng 1 chiếc vinyl 7-inch cho người ấy của bạn, được chọn 1 trong 7 phiên bản (hay cả 7 nếu bạn muốn). Tracklist tuy nhiên lại khá "loạn" và chẳng mấy ai thích.

Có 1 điều dễ hiểu là đĩa vinyl có kích thước càng lớn thì càng chơi được thời lượng lâu, đó là lý do vì sao nhiều chương trình radio thu sẵn hay dùng loại đĩa khổng lồ 16-inch, hay lớn hơn nữa. Kích thước to bự này nói chung không có tính nghệ thuật nào hết, tuy nhiên vẫn đáng được nhắc tới.


Hồi năm 2012, để kỷ niệm 30 năm Third Man Records, Jack White đã tổ chức 1 buổi party và khách tham dự được nghe các tác phẩm single Blue Series trong 3 năm đầu của Third Man Records với đĩa LP có tốc độ 3 RPM. Cả 2 mặt A và B của đĩa là 28 ca khúc trong Blue Series từng được phát hành trên đĩa 7-inch.

Nhìn chung, đĩa vinyl bị giới hạn ở kích thước và tốc độ xoay, do đó điều mà đa số các nghệ sỹ hay nhà phát hành muốn làm là thử nghiệm các thay đổi trong 2 khía cạnh này xem có cải tiến (hay cải lùi) được gì không. Mỗi đĩa cũng có "rãnh khóa" (locked groove), nơi giúp dừng không cho đầu kim cà lên nhãn dán trên đĩa khi hết nhạc. The Beatles đã tận dụng rãnh khóa này trong đĩa Sgt Pepper’s Lonely Hearts Club Band để tạo ra vòng xoay vô tận và cho thời lượng quay vĩnh viễn. Nhiều nhóm nhạc khác sau đó tận dụng rãnh khóa này để giấu các "hidden track" hay "bonus track", và khi nghe bình thường thì sẽ không bao giờ biết được. Người nghe phải tự đặt kim vào sau rãnh khóa để đĩa chơi tiếp các track ẩn này. Ngoài ra còn có các thiết kế khó tin khác như 1 mặt đĩa chơi từ trong ra ngoài với rãnh khóa ở rìa đĩa, hoặc giấu track ở phía dưới nhãn đĩa (đòi hỏi người nghe phải bóc lớp nhãn dán trên đĩa ra). Điên khùng hơn nữa, nhiều chiếc đĩa còn được thiết kế chơi ở 1 mặt là 45rpm và mặt còn lại là 78rpm, tạo ra 1 chiếc đĩa có thể chơi được ở nhiều tốc độ khác nhau.

RRRecords vào năm 1998 phát hành RRR500 tập hợp 500 rãnh khóa trên đĩa với các track ngắn nhiều thể loại. Điều này đối với bạn có thể là nhảm nhí tuy nhiên đây lại là tiền đề cho các tay DJ mix hiệu ứng vào track của mình khi biểu diễn. Vào năm 1973, Monty Python phát hành album The Monty Python Matching Tie and Handkerchief với 2 rãnh song song, nghĩa là các track khác nhau sẽ được chơi tùy theo người dùng đặt kim lên rãnh nào. Đĩa cũng không có tracklist hay đánh dấu track nào là A hay B, làm người nghe không thể biết được mình sẽ nghe cái gì (trừ phi tự đánh dấu khi đã nghe xong lần đầu).


Nói về những chiếc vinyl chơi random, Janek Schaefer có thể chính là người đầu tiên ứng dụng khái niệm này. Album Skate (2003) của Janek gồm nhiều rãnh vinyl trống để kim stylus tự do "nhảy" giữa các rãnh và chơi các track 1 cách ngẫu nhiên khiến người nghe không thể dự đoán được.

Milan Knizak, thành viên của cộng đồng đa ngành và phản nghệ thuật Fluxus, còn điên rồ hơn khi làm những bài thử nghiệm phá hoại nhằm tạo ra được những biến thể âm thanh mà ông cho là "đa dạng nhất có thể". Các thử nghiệm này bao gồm chơi đĩa thật chậm hay thật nhanh, chà xước mặt đĩa, đục lỗ trên rãnh đĩa, dùng kim cùn và turntable với dây cơ nhão để chơi đĩa, sơn lại mặt đĩa, dán băng dính hay đốt cong mặt đĩa, hoặc khủng khiếp nhất là đập vỡ đĩa rồi lấy keo dán lại. Music While You Work, Piece #1 của Arthur Kopke cũng được thử nghiệm với các điểm trên mặt đĩa được nhỏ keo và dán băng dính để nhảy rãnh, tương tự như các thử nghiệm mà Knizak đã làm.

Có bao giờ bạn nghĩ đĩa vinyl có thể được ép bằng các chất liệu khác không phải là nhựa vinyl chưa? Có đấy. Thực ra thì đĩa có thể được dập bằng bất chứ chất liệu nào miễn là có rãnh xoay là được. Hồi năm 1903, thương hiệu sôcôla Stollwerk phát triển 1 chiếc máy chơi nhạc trên các rãnh âm được dập trên sôcôla. Năm 2012 Breakbot (Pháp) cũng cho ra mắt bản thu By Your Side bằng chất liệu sôcôla, cho phép các fan trực tiếp "nếm" các nốt nhạc mà mình yêu thích.

Không chỉ vậy, đĩa vinyl còn có thể được làm từ gỗ, thủy tinh, giấy nhám hay băng lạnh (nước đá). Năm 1973, nước Bhutan phát hành bộ tem thư với các rãnh li ti có thể được chơi như đĩa vinyl, phát các bản nhạc dân ca và hướng dẫn địa điểm cho khách du lịch. Bộ tem này hiện đang là vật sưu tầm đắt giá cho cả người sưu tập tem lẫn sưu tập vinyl.

Trong giai đoạn sau chiến tranh Liên Xô, các chính sách chính trị cấm đoán nhạc phương Tây, chủ yếu là rock-n-roll hay jazz, đã khiến dân bootlegger "chế" ra 1 kiểu làm nhạc mới gọi là "nhạc xương". Các rãnh nhạc được khắc lên hình chụp X-Ray để cung cấp cho những ai yêu thích và có thể giữ bí mật. Tuy vậy như bạn dự đoán, chất lượng của nó thực sự rất tệ, chỉ là để nghe cho đã ghiền mà thôi.


Bạn hầu như có thể làm vinyl từ mọi thứ mà mình nghĩ ra. Gần đây nhất, dịch vụ And Vinyly còn cho phép rắc cốt hỏa thiêu của người thân lên mặt đĩa vinyl để phần nào tưởng nhớ người quá cố khi nghe. Disney trước đây còn dự tính làm đĩa vinyl với ruột đĩa chứa dung dịch, tuy nhiên thất bại và dẹp dự án do đĩa bị rò trong quá trình chơi. 33 năm sau Jack White đã thành công với ý tưởng đó với single Sixteen Saltines 12-inch.

Third Man Records phát hành Blue Blood Blues của The Dead Weather với chiếc đĩa vinyl 7-inch chứa track 4 và 5 được giấu trong ruột đĩa chính 12-inch. Để nghe 2 track này, người dùng bắt buộc phải đập vỡ đĩa bên ngoài để lấy được đĩa bên trong. Jack White hóm hỉnh nói: " Third Man Records luôn muốn có những thách đố nhỏ với người nghe, xem họ có thể chơi được đến đâu". Hiện tại bản đĩa trên đang có giá trôi nổi trên internet khoảng £450.

Ấn phẩm đặc biệt The Flaming Lips and Heady Fwends của Chickenfeed được phát hành vào ngày Record Store Day in 2012 còn "dữ dội" hơn khi có máu của các nghệ sỹ tham gia thu âm như Nick Cave, Erykah Badu, Justin Vernon, Sean Lennon và Chris Martin dập vào chiếc vinyl, sở hữu mức giá khoảng £12.000 nếu bạn muốn có được 1 "em" cho bộ sưu tập của mình. Để phát huy thêm sự sáng tạo của nghệ sỹ, những chiếc đĩa vinyl bắt đầu được dập chung với hàng tá những thứ linh tinh khác như bụi thiên thạch (An Island Called Earth của Emperor Yes) hay tro từ quyển Kinh thánh bị cháy (Gravestone Skyline của Hellmouth). "Ghê" nhất có thể nhắc đến 100 bản dập Getting Your Hair Wet With Pee của Euhippus với tóc thực sự được dập lên đĩa màu vàng trong và có thể nhìn thấy được.

Những chiếc đĩa nhựa trong còn có thể được ép hình hay khắc laser để cho phép chơi bình thường mà không xảy ra vấn đề gì cho đầu kim. Lấy ví dụ bản đĩa Lazaretto ULTRA Edition của Tristan Duke được khắc hình ảo thiên thần mà chỉ có thể thấy được khi đĩa đang xoay. Tương tự với đĩa nhạc phim Star Wars: The Force Awakens của Disney tuy nhiên thay vào đó là hình ảnh của chiếc Millennium Falcon và TIE Fighter.

Hình ảo còn có thể là các hình tĩnh nhưng tạo cảm giác chuyển động khi mắt bạn nhìn vào (hay còn gọi là hiệu ứng Zoetrope). Kate Bush phát hành ấn phẩm rework Running Up That Hill (A Deal With God) với cách hình ảnh lạ mắt khá ấn tượng, trong khi Animal Collective còn hào phóng tặng luôn chiếc turntable với thiết kế Zoetrope kèm theo đĩa LP Painting With (2016).

Nhắc lại LP Blackstar của David Bowie, ấn phẩm này được thiết kế bởi Jonathan Barnbrook và khi có ánh sáng chiếu vào sẽ hiển thị hình ảnh của dải ngân hà. Sau đó nửa năm, thêm 1 độc giả nữa của tạp chí SPIN khẳng định nếu thay đổi góc ánh sáng chiếu vào đĩa thì sẽ thấy được hình ngôi sao ở 1 mặt đĩa và hình chiếc phi thuyền ở mặt còn lại.

Warp Records thì chọn hướng tiếp cận khác hơn khi thiết kế 1 app iOS hiển thị cảnh quan thành phố khi bạn chơi bản thu vinyl Someday World của Brian Eno và Karl Hyde. Theo Warp, điều này sẽ giúp "cải thiện hoàn hảo trải nghiệm nghe nhìn của khách hàng".


Chúng ta sẽ tiếp tục nhắc đến phần cover art (hình cover album). Đây cũng là mảnh đất màu mỡ cho các nghệ sỹ và nhà thiết kế trổ tài sáng tạo của mình. Blue Monday của New Order được phát hành năm 1983 bởi Factory Records là 1 ví dụ rất đáng để nhắc đến. Ấn phẩm được thiết kế bởi Peter Saville và là 1 trong những album LP 12-inch có doanh số bán ra nhiều nhất mọi thời đại. Phần vỏ ngoài album của đợt phát hành đầu tiên được đồn đoán rằng có mức giá gia công cao hơn cả giá bán ra, do đó ở các đợt phát hành tiếp theo vỏ album được làm đơn giản hơn. Việc này tuy nhiên gây ra tác dụng ngược và làm fan hoài nghi không biết còn cái gì bị "giảm" nữa hay không, bù lại vẫn chỉ là tranh cãi chứ không chứng minh được gì cả.

Đĩa nhạc phim sau đó cũng bắt đầu tham gia mảng vinyl "độc và lạ" nhiều hơn. Ví dụ phim Gremlins với ấn phẩm đĩa vinyl khi đưa ra ánh sáng sẽ hiển thị các thông điệp ẩn, còn khi làm ướt cover đĩa (phiên bản Double-LP) thì sẽ nhìn thấy các hình vẽ kèm thêm. Đĩa nhạc phim Ghostbusters phát hành năm 2014 bởi Ecto Containment System thì làm cover có mùi kẹo marshmallow (có khuyến cáo người nghe không được nếm thử). EP The Ghost Who Walks của Karen Elson phát hành năm 2010 của Third Man Records cũng được tạo mùi đào trực tiếp trên mặt đĩa.

Các "tín đồ" của David Bowie thì vẫn tiếp tục "săm soi" đĩa LP Blackstar xem có phát hiện thêm được gì nữa không. Vài người quả quyết rằng khi chiếu tia blacklight vào thì đĩa sẽ phát ra ánh huỳnh quang xanh, còn người khác thì bảo mặt trong của bao đĩa phản chiếu lẫn nhau tạo ra cảm tưởng giống như Bowie đang nhìn ngắm dải ngân hà. Nói chung ai cũng đều có ý kiến cá nhân của mình cả.



EP Mr Face của Ty Segall thì được thiết kế với phong cách 3D, được đi kèm cùng cả chiếc kính 3D để người mua xem cho rõ. Hai chiếc LP 7-inch còn được dập với màu xanh dương và đỏ từ đó bạn có thể để chúng gần mắt mình và sử dụng như 1 chiếc kính 3D. The Party Ain’t Over của Wanda Jackson (cũng phát hành bởi Third Man Records) thì có kèm thiệp nhạc giới thiệu chơi vài nốt đầu của track mở đầu đĩa, hay Soft Rock của Lemon Jelly thì được làm từ vải jean Levi và tặng thêm 1 chiếc... bao cao su để trong túi sau.



Christian Marclay phát hành Record Without A Cover vào năm 1985 với thiết kế khá bụi bặm, cực kỳ phù hợp với phong cách của album. Nik Colk Void cũng phát hành Gold E (đĩa 7-inch, 2012) với phần bìa bằng nhựa polyurethane tự hủy và sẽ phản ứng hóa học với mặt đĩa để làm biến đổi chất âm của nó. Jack White cũng ra mắt single High Ball Stepper với thiết kế mặt nhung cực kỳ lộng lẫy.



EP Something Better Change/Straighten Out của The Stranglers thì kém xa hoa hơn chỉ với cover in hình ảnh của nhóm (có chỉnh sửa đôi chút) cùng lời chú thích khá buồn cười: "Chiếc đĩa này có phần nhãn rất đặc biệt. Nếu bạn nhìn nó khi đĩa đang xoay thì có thể sẽ cảm thấy chóng mặt, nhất la khi quay nhanh hơn 78rpm". Điều này không chỉ làm người nghe tò mò và thử nhìn nhãn đĩa khi đang xoay, mà còn giống như thách thức họ chơi đĩa ở tốc độ cao hơn 78rpm nữa.

Thế giới của đĩa vinyl thật muôn hình vạn trạng và khi đã lỡ "dính" vào nó rồi thì thật khó dứt ra được. Một khi đã đam mê thì người ta sẽ làm mọi thứ, ngay cả những điều tưởng chừng như điên rồ nhất. Mong rằng bạn đọc đã có những phút giây thư giãn thoải mái khi đọc bài viết này.