Nhạc Jazz và nghệ thuật ứng tấu trong Jazz

Original Dixieland Jazz Band - nhóm nhạc thu âm đĩa Jazz đầu tiên vào năm 1917

Trước hết, Jazz đặc biệt vì sự đổi mới không ngừng của các nghệ sĩ xuyên suốt lịch sử của dòng nhạc này. Xuyên suốt 100 năm, các nghệ sĩ không chỉ nỗ lực cách tân Jazz ở góc độ kỹ thuật nội tại mà còn đi tìm sự đổi mới bằng cách kết hợp những chất liệu nghệ thuật của các dòng nhạc khác. (Rock, Funk, World Music,…)

Tuy vậy, trên hết thì đặc trưng của Jazz nằm ở chỗ, nó chú trọng tới tính sáng tạo và sự thể hiện phong cách cá nhân trong quá trình biểu diễn thông qua nghệ thuật ứng tấu.

Thế nào là nghệ thuật ứng tấu?

Jazz đặc biệt ở chỗ, mọi bản nhạc Jazz mà anh em nghe sẽ đều bao gồm một phần solo ứng tấu mà trong đó, người nghệ sĩ chơi các giai điệu nảy ra trong đầu mình ngay tại khoảnh khắc trình diễn. Tất nhiên, phần ứng tấu này phản ánh sự sáng tạo, kỹ thuật của người nghệ sĩ thông qua tập luyện, sự tương tác của các nhạc cụ trong band và cả cảm xúc của người nghệ sĩ tại khoảnh khắc biểu diễn.


Miles Davis Quintet 1956-1959 (Quintet: nhóm ngũ tấu gồm 5 nhạc công)

Cùng một bản “Autumn Leaves” kinh điển nhưng anh em sẽ không bao giờ nghe được 2 phiên bản giống nhau, kể cả cùng một nghệ sĩ (vì ứng tấu thay đổi theo cả thời điểm biểu diễn).

Bản “Autumn Leaves” của Chet Baker (trumpet) & Paul Desmond (saxophone) với đoạn ứng tấu rất mượt mà, dễ cảm


“Autumn Leaves” của Jazz pianist người Nhật Ryo Fukui với cách tiếp cận phức tạp hơn về hòa âm


“Autumn Leaves” của Cannonball Adderley & Miles Davis đặc trưng giai đoạn Hard Bop với giai điệu lắt léo

Bill Evans - nghệ sĩ piano vĩ đại của nhạc Jazz, từng nói về nghệ thuật ứng tấu rằng: ứng tấu cũng như hình thức vẽ tranh tốc ký của Nhật, chỉ những bản vẽ với nét vẽ thật tự nhiên, tập trung trong cảm xúc mới có thể truyền tải đúng cái hồn của nghệ thuật này. Để làm được điều này, người nghệ sĩ phải phải luyện tập khắc khổ và kỷ luật trong nhiều năm trời, phải cảm được cái đẹp của vẽ tranh tốc ký.

Nghệ thuật vẽ tranh tốc ký Nhật Bản

Ứng tấu cũng vậy, nghệ sĩ chơi những giai điệu tức thời ngay lúc biểu diễn và mỗi nốt nhạc đều phản ánh cảm xúc và sự sáng tạo, mà tất nhiên, là kết quả của sự luyện tập kỉ luật, cảm hứng âm nhạc và phong cách cá nhân của nghệ sĩ ấy.

Ứng tấu không chỉ đòi hỏi kỹ thuật điêu luyện, nghệ sĩ phải có khả năng lắng nghe và thể hiện được cảm xúc của bản thân ngay tại khoảnh khắc biểu diễn. Chính vì vậy, ứng tấu trong Jazz rất tự nhiên và sáng tạo, thể hiện phong cách mỗi nghệ sĩ khác nhau.

Vì sao Jazz nghe “chẳng hiểu gì!”?

Rất nhiều lần mình nghe anh em nói, “Jazz có giai điệu khó nghe quá!”, “Nhạc Jazz nghe chẳng hiểu gì cả!”. Là một người nghe và mê Jazz nhiều năm, điều mình quan tâm nhất khi nghe các anh em nói như này là, Jazz là một dòng nhạc rất đáng thưởng thức, kể cả khi không có (và không cần có) hiểu biết sâu về nghệ thuật, anh em cũng nên thử qua.

Về cơ bản, 2 yếu tố khiến anh em thấy Jazz khó nghe là:

- Anh em nghe Jazz như cách nghe Pop, Rock mainstream (không có ý so sánh). Các nghệ sĩ nhạc Jazz cũng như nhạc Cổ điển, chơi các sáng tác trong tâm thế biểu diễn cho khán giả tập trung nghe và thưởng thức với một chút kiên nhẫn. Anh em sẽ không thấy nó hay nếu anh em vừa nghe Jazz vừa đi siêu thị hay vừa tắm.

- Anh em tiếp cận Jazz chưa hợp lý. Các nghệ sĩ Jazz (đặc biệt thời kì sau 1950s) thường khai thác các âm nghịch để khai thác nhiều giai điệu và hòa âm phức tạp hơn. Các anh em bắt đầu nghe Jazz mà nhảy vào nghe các album kiểu này thường sẽ chê Jazz là “tẩu”, “dở hơi”. Bắt đầu với các bản Jazz nhẹ nhàng, dễ nghe dễ cảm là điều anh em cần. (Tham khảo playlist 3 bài cho mỗi giai đoạn của Jazz mình để ở dưới nhé!)

Sự phát triển của Jazz theo thời gian: (tham khảo một bài viết chi tiết khác tại đây)

Xuyên suốt 100 năm ra đời và phát triển, Jazz luôn được cách tân qua từng thập niên.

Thời kỳ Early Jazz:


Một ban nhạc tại New Orleans thời bấy giờ

Giai đoạn mới ra đời, sự tồn tại của Jazz còn mang tính cục bộ, chỉ dừng lại ở khu vực New Orleans với các nhóm brass band. (tên phổ biến của Jazz thời kì này là Early Jazz)

(3 bản Early Jazz (Spotify) anh em nên thử)

Thời kỳ Swing Jazz:

Thập niên 30s, Jazz nổi tiếng ở các đô thị lớn với hình ảnh các dàn Big Band chơi các bản nhạc nhảy điệu “swing”. (tên phổ biến của Jazz thời kì này là Swing Jazz)


Duke Ellington và dàn Big Band của mình

(3 bản Swing Jazz (Spotify) anh em nên thử)

Thời kỳ Bebop:


Charlie Parker & Dizzy Gillespie - 2 nhân vật quan trọng bậc nhất trong thời kỳ Bebop của Jazz

Năm 40s, nhạc Bebop ra đời với nhịp điệu nhanh, tiết tấu lắt léo được biểu diễn bởi những nhóm nghệ sĩ nhỏ hơn (khoảng 5 người) biểu diễn các sáng tác với cấu trúc quen thuộc là: “giai điệu - từng nhạc cụ solo ngẫu hứng - giai điệu chính” khiến Jazz trở thành dòng nhạc để người nghệ sĩ chủ yếu phô diễn kĩ thuật cá nhân.

(3 bản Bebop (Spotify) anh em nên thử)

Thời kỳ Cool Jazz & Hard Bop (1950s):


Moanin' của Art Blakey là album hard bop tiêu biểu, thu âm rất hay

Thập niên 50s, Cool Jazz, Hard Bop ra đời để làm chất liệu nghệ thuật của Jazz phong phú hơn, các nghệ sĩ Jazz thực sự thể hiện sự sáng tạo và cảm xúc cá nhân qua nhiều cách (đa dạng các chất liệu nghệ thuật, tập trung vào giai điệu nhiều hơn,...), khiến nhiều người đánh giá đây là một trong những giai đoạn rực rỡ nhất của Jazz.

(3 bản Cool Jazz/Hard Bop (Spotify) anh em nên thử)

Các thời kỳ sau:


Chick Corea, một trong những pianist quan trọng của nhạc Jazz thời kỳ sau

Sau khoảng thời gian này, Jazz tiếp tục phân nhánh và phát triển nổi trội ở một số dòng con (Free Jazz, Avant-garde, Jazz Fusion), tuy nhiên sự phổ biến của Jazz bị suy giảm rất nhiều với việc Rock n Roll mà sau đó là Rock và Pop dần thống trị các thị trường âm nhạc.

(3 bản Jazz Fusion (Spotify) anh em nên thử)

Tạm kết:

Jazz hiện còn kén người nghe, nhưng nó chắc chắn là dòng nhạc đáng thưởng thức.

Để nghe Jazz, điều anh em cần là bắt đầu với các sáng tác dễ nghe dễ cảm hơn, và quan trọng nhất, “good things take time”, hãy kiên nhẫn khi bắt đầu làm một điều gì mới và mình tin anh em sẽ thấy được niềm vui khi cảm được dòng nhạc đầy tính nghệ thuật này.