Review Disco Elysium: Có lẽ đây chính là game nhập vai xuất sắc nhất

Ở một game nhập vai, đưa anh em vào vị trí của một nhân vật giả tưởng, anh em mong chờ điều gì? Những chỉ số cho phép kiểm soát nhân vật gần gũi nhất có thể? Những pha hành động đã tay đã mắt? Hay được đắm mình vào một câu chuyện đầy hấp dẫn xoay quanh nhân vật chính cùng những siêu năng lực?

Mấy câu hỏi tu từ đấy đều được đưa ra với một mục đích duy nhất, đó là mô tả sự khác biệt giữa những game nhập vai từ cái thời còn phải chơi bằng giấy bút và đổ xúc xắc hàng chục năm về trước, với những game nhập vai hành động đẳng cấp của thời hiện đại, từ The Witcher cho đến Pillars of Eternity hay Dragon Age. Chiểu theo xu hướng hiện đại, những “chỉ số” nhân vật cũng thay đổi, từ “trí thông minh”, “sức lực” đến “nhanh nhẹn” thành những thông tin hầu hết chỉ phù hợp với khả năng chiến đấu của một nhân vật trong game. Thị hiếu là câu trả lời duy nhất cho sự biến đổi của thể loại game nhập vai như bây giờ.



Nhưng Disco Elysium lại khác. Ở một khía cạnh nào đó, từ lần đầu tiên thưởng thức tác phẩm của nhà phát triển ZA/UM vào năm 2019, mình bị choáng ngợp tới mức không thể nào quên nổi cuộc phiêu lưu của gã thám tử nghiện rượu, say tới cái mức không thể nhớ nổi tên mình. Ở một khía cạnh đầy tính nhân bản, những thể nghiệm mà các nhà làm game người Estonia khắc họa thông qua chính bản thân nhân vật chính mà anh em điều khiển, thông qua thế giới giả tưởng của game, và cốt truyện của game mô tả một thực tế không thể nào chối bỏ được: Game nói riêng, và nghệ thuật nói chung, đều “vị nhân sinh”, bất chấp những chi tiết trong các tác phẩm có giả tưởng và phi lý đến đâu đi chăng nữa.

Thêm nữa, dù có tranh cãi hay phủ nhận, thì giải trí tương tác, chí ít là đối với những tác phẩm có cốt truyện của phần chơi đơn được các biên kịch kỳ công phóng tác, chẳng chóng thì chầy, những tư duy và triết luận mang tính chính luận, đầy tính thời sự sẽ bao hàm toàn bộ thông điệp mà cốt truyện muốn gửi gắm tới cho người chơi. Ấy chính là lý do nảy sinh ra cái cuộc tranh cãi xoay quanh The Last of Us Part II, nhắm vào cách game khắc họa những nhân vật, trong khi rõ ràng những tác phẩm giả tưởng khác cũng đầy tính chính luận.

Anh em không tin à? Horizon Zero Dawn nói về chính loài người và tác động của chúng ta đến với môi trường. Tương tự như vậy là với Final Fantasy VII, nói về những giằng xé giữa tốc độ phát triển và tác động của con người đối với thiên nhiên. Red Dead Redemption 2 thì là một bức tranh toàn cảnh về những kẻ thuộc về thời kỳ cũ, không kịp đuổi theo những thay đổi quá mạnh mẽ trước thời cuộc. Death Stranding ở khía cạnh khác lại là một cuộc phiêu lưu đầy cô tịch, mượn cái sự giả tưởng để xem xét chính cái cách con người tương tác với nhau hàng ngày, ở thời điểm hiện tại.



Còn Disco Elysium thì sao? Nó là một tác phẩm nghệ thuật thể nghiệm đúng nghĩa, bao hàm đầy những ý tưởng mà không phải trò chơi, cuốn sách hay bộ phim nào cũng đủ sức truyền tải một cách hoàn hảo. Ở chính giữa trò chơi ấy là chủ nghĩa hiện sinh, những triết lý đầy thâm sâu về sự tồn tại của một con người và giá trị của họ giữa xã hội. Và bao bọc xung quanh tư duy hiện sinh ấy là những giằng xé về ý thức hệ, và như trên, là giá trị của từng cá nhân trong cái ý thức hệ ấy.

Ai mà chẳng thích một câu chuyện trinh thám gay cấn?

Disco Elysium bắt đầu với một vụ giết người. À không, nó bắt đầu với cái cảnh anh em thức dậy giữa một căn phòng trống, đêm hôm trước say bí tỉ không nhớ nổi chính khuôn mặt hay cái tên của mình. Nhưng đó là chuyện phân tích sau. Toàn bộ cốt truyện và những hàm ý của Disco Elysium có lớp cốt lõi là một vụ án giết người. Nhiệm vụ của anh em là đi tìm thủ phạm, và khám phá bí ẩn phía sau cuộc đình công của công nhân xứ Revachol, cùng rất nhiều những bí ẩn khác liên quan mật thiết tới sự nghèo đói và rệu rã của cái xứ tự trị ấy.



Và, giống hệt như mọi câu chuyện trinh thám gay cấn khác, mọi thứ đều sẽ kết nối với nhau, và không có bí ẩn nào kết thúc nhạt toẹt, thứ khiến một bộ phim bị chấm 4 điểm vì quá đơn giản trong tình tiết.

Toàn bộ thế giới có phần nào đổ nát, ám màu xưa cũ của “thập niên 50”, ẩn khuất đâu đó ở từng ngõ ngách những huy hoàng “muôn năm cũ”, mượn thơ Vũ Đình Liên, nhưng ở thời hiện tại chẳng còn gì ngoài những căn nhà đổ nát, những bóng người còm cõi nhìn thời gian lững lờ trôi. Người thì cố gắng kiếm sống qua ngày, kẻ thì chìm sâu trong ma túy và men rượu, những người khác thì đếm những ngày cuối đời một cách lặng lẽ và dung dị. Và ở trong cái thế giới ấy, những xung đột giữa người với người, với chủ thể với chủ thể, và quan trọng hơn cả, là xung đột ở ngay bên trong tiềm thức của mỗi con người được ZA/UM khắc họa thông qua từng câu thoại.



“Vụ án mạng” trên đây, dĩ nhiên không chỉ tồn tại một tầng lớp ngữ nghĩa và một cách giải thích đơn giản. Thứ hữu hình lồ lộ trước mắt ấy, suy cho cùng, qua đôi mắt của những người nghệ sỹ thất bại với âm nhạc, rồi sau đó là cả văn học, để rồi tìm thấy thành công ở giải trí tương tác, cũng là một phép ẩn dụ đầy chân phương và trần trụi của bản chất con người khi cuộc sống không như ý muốn. Ai là kẻ sát nhân, vì sao kẻ thủ ác lại xuống tay? Game sẽ trả lời cho anh em một cách đầy đủ và thẳng thắn, với điều kiện anh em kiên nhẫn với game.

Một case study hoàn hảo và ám ảnh của ngành tâm lý học

Trong Disco Elysium, anh em sẽ không phải cộng chỉ số sức mạnh, khả năng chiến đấu hay trí óc cho nhân vật chính. Trái lại, ZA/UM triển khai một hệ thống nhập vai vừa có chiều sâu, vừa phức tạp lại vừa nhân bản.

Hãy thử chia bộ não ra thành 24 phần, đảm nhiệm 24 chức năng của chính cơ thể một con người, phục vụ việc tư duy, điều khiển cơ thể và tương tác với thế giới bên ngoài. 24 kỹ năng ấy được chia thành 4 dạng: Trí lực, Tâm lý, Thể chất và Vận động. Trí lực có những kỹ năng phục vụ việc quan sát và phân tích xung quanh, cho dù đó là những manh mối trên hiện trường hay chỉ một cử động rất rất nhỏ trên khuôn mặt của đối tượng tình nghi. Tâm lý cho phép anh em xâu chuỗi những hành vi của con người theo cách logic nhất có thể, từ đó giải quyết vụ án theo cách tương tác giữa người với người. Tương tự, hai chỉ số thể chất và vận động, cùng 12 kỹ năng của hai phần đó quyết định khả năng chịu đựng, khả năng làm việc và thậm chí là cả cách đi đứng của gã thám tử nát rượu:

Bốn chỉ số này cao thấp ra sao sẽ ảnh hưởng hết vào cách anh em phá án. Trong lần chơi của mình, mình chọn ra một Harry Bu Bois gầy còm, máu lạnh không có lòng trắc ẩn, nhưng bù lại là trí thông minh vượt bậc, nhận ra mọi vấn đề xung quanh mình, và khả năng phản xạ cùng tương tác vượt trội. Những chỉ số này sẽ ảnh hưởng tới mọi cuộc đối thoại, mọi thử thách game đưa ra để giải quyết một vấn đề. Tương tự, nếu anh em muốn hóa thân thành một gã cục mịch ngu xuẩn nhưng dễ gần thân thiện cũng được, mà nếu muốn biến thành một tay bị thịt giải quyết mọi vụ án bằng cơ bắp cũng được nữa luôn.

Giống hệt một game tabletop đổ xúc xắc, Disco Elysium tạo ra sự hên xui bằng cách đưa ra một giá trị cần vượt qua để thực hiện thành công một hành động. Sau đó game sẽ tự đổ hai con xúc xắc đưa ra một giá trị ngẫu nhiên, rồi đem cộng với chỉ số của kỹ năng tương ứng và những điểm thưởng từ những món đồ mặc trên người và cả những tư duy bất chợt đến và được Harry hiện thực hóa và cụ thể hóa trong đầu của nhân vật chính. Chỉ số đủ chưa chắc đã nên chuyện nếu đổ xúc xắc “đen”, nhưng chưa đủ chỉ số cũng chưa chắc đã là vô dụng, vì đổ xúc xắc ra hai con 6 là mặc định vượt qua thử thách của game. Ấy nên mới có chuyện thoát ra vào lại làm cho đến khi nào thành công thử thách của game mới thôi.



Game không chia hệ thống nhiệm vụ thành chính và phụ. Biết đâu có nhiệm vụ tưởng đơn giản không quan trọng lại đưa anh em đến với những phát kiến rất cần thiết để giải quyết bài toán lớn nhất của trò chơi. Tương tự, có những thứ anh em không muốn làm, nhưng vẫn phải thực hiện để tiếp tục câu chuyện. Và cũng đôi lúc, có những nhiệm vụ phải chờ tới hai ba ngày để hoàn thành, vì khi ấy mới đủ mọi điều kiện giải quyết.

Nhưng điểm nhấn của Disco Elysium lại chính là những độc thoại nội tâm diễn ra bên trong bộ não của Harry. Game mượn kết cấu “Triune Brain” của nhà thần kinh học Paul MacLean, chia bộ não ra thành ba cấp độ. Cấp độ đầu tiên là “Ancient Reptilian Brain”, điều hòa những thứ cơ bản nhất, hít thở, ăn uống, vận động, rồi đến “Limbic System”, cai quản cảm xúc, ứng xử, trí nhớ, và cuối cùng là “Neocortex”, thứ khiến con người là “người”: Điều khiển khả năng ngôn ngữ, tư duy, lý luận và suy luận. Mỗi phần của bộ não Harry, cộng với 24 “chức năng” ở trên, tạo thành những nhân vật phụ mà vô cùng quan trọng kiểm soát những suy nghĩ của nhân vật chính.



Chúng có thể tạo ra những tư duy phản biện, hoặc khiến nhân vật chính đi theo một trong 4 ý thức hệ tồn tại trong game: Phát xít phân biệt chủng tộc, chủ nghĩa xã hội, trung lập về đạo đức và chủ nghĩa tân tự do. Mỗi ý thức hệ anh em chọn, ở phiên bản mới ra mắt của game, The Final Cut, sẽ tạo ra một chuỗi nhiệm vụ phụ ảnh hưởng tới chính thế giới quan của Harry và cách nhân vật chính tương tác với từng nhân vật khác. Đến đây phải dành tặng lời khen ngợi cho game, khi nó đứng ở vị thế trung lập và nhìn vào từng thế giới quan, từng ý thức hệ một cách nhân bản nhất, trung thực nhất về mặt bản chất, khi những triết gia thiết lập ra nền tảng của từng ý thức hệ thuở ban đầu.

Từng suy nghĩ, từng tranh cãi trong đầu Harry được lồng tiếng đầy đủ trong bản Final Cut, tạo ra một chiều sâu rất khác, thứ mà khi mình chơi game lần đầu tiên không hề có, dẫn tới khả năng bỏ lỡ thứ tạo ra giá trị rất lớn của tác phẩm game đầy tính mỹ thuật và triết lý này.

Và, ở trung tâm của thuyết hiện sinh, khi một con người đã hết thấy cuộc sống còn ý nghĩa, không còn gì để cố gắng và phấn đấu, thì sự suy sụp tinh thần là điều khó tránh khỏi. Và vì thế, game bắt anh em phải quan tâm tới cả sức khỏe thể chất lẫn sức khỏe tâm thần của nhân vật chính. Thiếu một trong hai, game sẽ kết thúc.

Lạ, choáng ngợp, nhưng đầy dấu ấn khó phai

Với hệ thống nhập vai điều khiển đúng những “tính năng” cơ bản nhất của một con người, thay vì chỉ đánh đấm bắn súng nhạt nhẽo, Disco Elysium, như đã nói ở trên, là bức tranh trần trụi mô tả được tâm lý của một nhân vật, cách họ tư duy và nguyên do phía sau mỗi hành động của nhân vật chính. Cũng nhờ đó, giá trị chơi lại của game rất cao. Sẽ thế nào nếu Harry là một con người hoàn toàn khác, với ý thức hệ khác? Sẽ ra sao nếu chúng ta làm hết mọi nhiệm vụ game đưa ra, liệu nó có thay đổi những gì khi game khép lại hay không? Nếu làm một nhiệm vụ sau lưng người cộng sự Kitsuragi, kết quả sẽ ra sao?

Game không quá dài, nhưng đủ để người chơi nhập tâm và bị cuốn vào hai câu chuyện song song. Một diễn ra ngay bên ngoài thế giới của thủ phủ Revachol, và câu chuyện còn lại nằm ngay trong đầu của nhân vật chính. Tất cả những điểm sáng về cốt truyện và lối chơi được kết hợp với phong cách đồ họa hệt như một bức tranh thuộc trường phái ấn tượng, mỗi nét cọ phạt ngang quét dọc màn hình một cách vô cùng non nớt mà chắc chắn cũng giống hệt như những ý nghĩ thoảng qua trong đầu Harry, và chúng chỉ được phép thành hình trong trường hợp anh em cho phép.



Bản chất Disco Elysium không chỉ là một tuyên ngôn sâu sắc về thuyết hiện sinh, mà còn là một nghiên cứu đầy chi tiết về nghèo đói và tác động của chiến tranh, của ma túy, của thói hư tật xấu, và cả của xung đột giữa con người với con người. Nó sẽ khiến anh em ngợp với lượng câu thoại khổng lồ, nhưng một khi đã bị game cuốn hút, thì sẽ không thể dừng nghĩ về nó cho đến khi kết thúc game với kết luận mỹ mãn nhất mà anh em muốn.

Trên hết, Disco Elysium đủ sức biến mọi tựa game nhập vai khác trên thị trường trở thành nhạt nhẽo. Không chỉ được điều khiển đường đi nước bước, từng hành động của nhân vật, mà game còn đặt người chơi vào sâu thẳm tiềm thức của chính nhân vật đó. Đấy không phải những tính chất tạo ra tựa game nhập vai xuất sắc nhất mọi thời đại, thì còn gì vào đây được nữa?