Sai lệch nhận thức: Lý do khiến các ông bố bà mẹ không tiêm vaccine cho con

Anh em hẳn cũng biết, một trong số những nguyên nhân dịch sởi bùng phát mạnh những ngày đầu năm 2019, bên cạnh thời tiết xấu tạo điều kiện cho mầm bệnh sinh sôi lây lan, đó chính là việc không ít ông bố bà mẹ nói không với việc tiêm vaccine ngừa những căn bệnh truyền nhiễm nguy hiểm cho con cái của mình. Bất chấp vào khả năng phòng chống của nó, loại vaccine MMR (Measles, Mumps, Rubella - Một mũi phòng ba bệnh sởi, quai bị và sởi Đức) vài thập kỷ gần đây thường bị đem ra làm mục tiêu tấn công của nhiều ông bố bà mẹ.



Hồi năm 1998, Andrew Wakefield công bố một cuộc nghiên cứu cho thấy MMR có thể gây ra rối loạn tự kỷ ở trẻ nhỏ. Nghiên cứu này đã bị chứng minh là sai lệch hoàn toàn và bị hủy bỏ, nhưng tiếc thay nó vẫn ám ảnh không ít bậc cha mẹ. Năm 2016, một cuộc nghiên cứu cho thấy lý do chiếm tỷ lệ cao nhất trong tâm lý của những người đi theo phong trào anti vax chính là việc sợ con cái họ bị “tự kỷ, tổn thương não và những rối loạn hành vi khác” và tin đó là những tác dụng phụ của vaccine.

Theo Trung tâm phòng chống dịch bệnh Mỹ, những tác dụng phụ nguy hiểm của vaccine là rất rất hiếm, và tự kỷ cũng như tổn thương não không có trong số đó.

Suy cho cùng, theo những nhà khoa học nghiên cứu hành vi trên thế giới đều coi phong trào anti vax là kết quả của những thiên kiến nhận thức (cognitive bias), những ý nghĩ sai lệch mà con người tin tưởng để vin vào đó làm lý do cho việc từ chối tiêm vaccine cho con em họ.

Giáo sư Rachelle Smith, trưởng khoa khoa học xã hội ở đại học Husson, Bangor, Maine cho rằng: “Xét trên khía cạnh tâm lý, những bậc cha mẹ không cho con tiêm vaccine có thể là nạn nhân của những lỗi trong tư duy, hoặc thiên kiến nhận thức. Tình trạng này xảy ra khi một cá nhân không có đủ thông tin đúng, hoặc để cảm xúc chi phối khi đưa ra những quyết định phức tạp.”



Giải thích vaccine tác động tới cơ thể người như thế nào là một điều phức tạp và chứa đựng nhiều khái niệm y khoa, nên cũng không khó hiểu khi những người bình thường không có kiến thức y học khó lòng mà nắm được bản chất của vaccine. Thêm vào đó, những đứa trẻ, con cưng của các bậc cha mẹ thường có khả năng miễn dịch kém hơn, và khi đó cảm xúc sẽ lấn át lý trí những bậc phụ huynh. Hệ quả, nhiều người dễ trở thành nạn nhân của thiên kiến nhận thức, dẫn đến những quyết định sai lầm về việc tiêm vaccine cho con. Và dưới đây là năm dạng thiên kiến nhận thức ảnh hưởng lớn nhất đến các bậc cha mẹ:

Bất hòa nhận thức (Cognitive dissonance)

“Bất hòa nhận thức xảy ra khi một cá nhân gặp phải những ý nghĩ và hành vi mâu thuẫn với nhau. Để xoa dịu sự khó chịu trong tâm lý, cá nhân đó hoặc sẽ thay đổi hành vi, hoặc thay đổi cách tư duy”, tiến sĩ Smith cho biết. Một vị phụ huynh nghe đến lợi ích của vaccine, cùng lúc cũng nghe những thông tin về tác dụng phụ của vaccine tới con em họ, khả năng cao họ sẽ gạt luôn ý tưởng đem con đi tiêm vaccine để đầu óc bớt mâu thuẫn. Dù quyết định là sai lầm hoàn toàn, nhưng họ sẽ cảm thấy dễ chịu hơn vì không còn phải nghĩ về nó nữa.



Thiên vị thiếu sót (Omission bias)

Giáo sư Nidhi Ghildayal ở đại học Minnesota cho rằng: “Một trong những sự thiên vị đáng để ý nhất tôi từng gặp chính là thiên vị thiếu sót.” Điều này xảy ra với những người quyết định đi theo phong trào anti vax khi họ tin rằng, tiêm vaccine sẽ đem lại những tác dụng phụ nguy hiểm cho con em họ, và theo họ, những tác dụng phụ này tồi tệ hơn việc để con em họ tăng cao nguy cơ mắc các bệnh truyền nhiễm nguy hiểm. Nói cách khác, họ phó mặc cho hên xui vì cho rằng tiêm vaccine chắc chắn sẽ dẫn đến khả năng trẻ bị tự kỷ và những hậu quả khác, còn nếu không tiêm thì chưa chắc đã nhiễm các bệnh nguy hiểm mà vaccine có thể phòng chống cực kỳ hiệu quả. Nói thiếu sót là vì, anh em đều biết, nguy cơ trường hợp thứ 2 xảy ra cao hơn trường hợp thứ nhất rất nhiều.

Thiên vị xác nhận (Confirmation bias)

Những vị phụ huynh không tiêm vaccine cho con cũng thường rơi vào tình trạng này khi đưa ra quyết định không bảo vệ con cái họ bằng những mũi tiêm định kỳ. Cụ thể hơn thay vì tìm hiểu đầy đủ thông tin, khách quan và đa chiều, họ chỉ vin vào những luồng thông tin họ có trước đó hoặc những thứ họ tin tưởng để củng cố thêm cho quan điểm và quyết định của bản thân. Những ông bố bà mẹ như thế này thường không chịu nghe những bằng chứng và nghiên cứu khoa học uy tín, mà thay vào đó liên tục đưa ra những bằng chứng trước đó họ có để tranh cãi quan điểm của những người khác, và để cảm thấy mình đúng đắn hơn.



Tự nhận thức (sai) từ thông tin sẵn có (Availability heuristic)

Tình trạng này xuất hiện khi những bậc phụ huynh thường chỉ lôi bằng chứng những ca tiêm vaccine và gặp biến chứng, hoặc vẫn mắc bệnh mà đáng lý ra phải được miễn nhiễm, hay những vấn đề khác trong khi không hề quan tâm tới tỷ lệ những trẻ gặp phải trường hợp đó. Từ những thông tin sẵn có như thế này, những người anti vax đi đến kết luận rằng vaccine sẽ không giúp ích được cho trẻ. Thực tế thì mạng xã hội và những trang tin trên internet cũng đóng góp một phần không hề nhỏ khi những bài viết về trẻ bị biến chứng, cấp cứu hoặc tệ hơn là tử vong sau khi tiêm vaccine chính là những thứ củng cố cho lựa chọn anti vax của nhiều phụ huynh.

Tương quan ảo (Illusory correlation)

Tương quan ảo là tình trạng tâm lý cho rằng chỉ có sự việc A mới dẫn đến sự việc B, trong khi thực tế hoàn toàn không phải như vậy. Xét đến trường hợp của vaccine, những ông bố bà mẹ cho rằng những triệu chứng tự kỷ xuất hiện cùng lúc với khoảng thời gian đưa trẻ đi chích ngừa, và do tương quan ảo, họ ngộ nhận rằng vaccine khiến con họ mắc chứng tự kỷ. Đây chỉ là một ví dụ để mô tả vì các nhà khoa học đã từ lâu chứng minh được tự kỷ chẳng liên quan gì đến vaccine hết. Tương tự như vậy khi có những biểu hiện ốm yếu của trẻ, các vị phụ huynh sẽ ngay lập tức đổ lỗi cho vaccine thay vì xét đến đầy đủ những lý do khác như thay đổi thời tiết hay trẻ bị lây những mầm bệnh từ người nhà hoặc bạn cùng lớp mẫu giáo.