X-wing, chiến đấu cơ toàn diện nhất trong Star Wars

Tiêm kích X-wing là một loại máy bay chiến đấu liên sao được phân biệt bởi các cặp cánh chữ S (S-Foil) đặc biệt của chúng rất giống với ký tự "X" trong bản chữ cái High Galactic khi ở hình thái tấn công. Chúng được trang bị mạnh mẽ bằng bốn khẩu pháo laser trên cánh chữ S và bệ phóng ngư lôi proton trong thân máy bay. X-wing được thiết kế để không chiến và dành cho các nhiệm vụ dài ngày. Trong cuộc Nội chiến Thiên hà, Liên minh Phiến quân đã sử dụng các mẫu X-wing như T-65B và T-65C-A2 ở nhiều trận chiến, họ triển khai tiêm kích X-wing trong các cuộc giao tranh lớn như Cuộc tiến công vào Lothal, Trận Yavin, Trận Endor và Trận Jakku.
Khoảng ba mươi năm sau, một biến thể khác và là bản nâng cấp của X-wing, T-70, được Kháng chiến quân sử dụng, trong khi một mẫu tiêm kích tiên tiến hơn, T-85, được Hạm đội Phòng thủ của Tân Cộng hòa (do Phiến quân lập nên) sử dụng.

T-85, biến thể cao cấp nhất của X-wing. Ảnh: StarwarsRP.

Chiếc X-wing là hậu duệ của những máy bay chiến đấu trong thời kỳ Chiến tranh Nhân bản (Clone Wars) của hãng Incom Corporation, cụ thể là các tiêm kích liên sao Aggressive ReConnaissance-170, Clone Z-95 Headhunter và Z-95 Headhunter. Các kỹ sư của Incom đã cố gắng chế tạo một chiếc tiêm kích chiến đấu được trang bị khả năng di chuyển siêu tốc, đa dụng, không có điểm yếu nào có thể khai thác được. Chiếc tiêm kích mới này từng được dự định trở thành xương sống của đội Hải quân Đế quốc, nhưng các thế lực chính trị đã khiến Đế chế Thiên hà (Galactic Empire) quyết định dựa vào dòng TIE có chi phí phải chăng hơn của hãng Sienar Fleet Systems. Liên minh Khôi phục nền Cộng hòa (Alliance to Restore the Republic, chính là Phiến quân) sau đó đã tiếp nhận thiết kế của X-wing làm vũ khí của riêng mình.

Một phi đội Z-95 Headhunter, hình dạng của chúng tương đồng với X-wing nhưng chỉ có hai cánh bình thường thay vì bốn cánh. Ảnh: Z-95.

Vào năm 5 ABY (tức là năm thứ 5 kể từ Trận Yavin), hãng Incom-FreiTek Corporation đã giới thiệu mẫu T-70, mà chiếc này tích hợp nhiều cải tiến hơn so với dòng T-65. Các kỹ sư của Incom, sau khi học được một bài học quý giá từ việc mất rất nhiều chiếc X-wing trên chiến tuyến ở Trận Yavin, đã trang bị cho T-70 một khẩu súng liên thanh xoay được có thể dùng để phòng ngự trước các đợt tấn công từ phía sau. Ít nhất một nguyên mẫu đã được chế tạo trước Trận Jakku đánh dấu sự thất bại của Đế chế. Đến năm 34 ABY, Tân Cộng hòa đã cho nghỉ hưu hầu hết những chiếc T-70 của mình để thay thế bằng những chiếc T-85, những chiếc này thậm chí còn có khả năng mạnh hơn những chiếc T-70 vốn đã rất ấn tượng.

Súng Turbolaser đang bảo vệ Death Star trước một chiếc X-wing trong Trận Yavin. Ảnh: Battle of Yavin.

Các biến thể của X-wing bao gồm X-wing loại B (B-class), X-wing dành cho Tuần tra (Patrol), biến thể chủ lực T65B (gồm có hai hình thái là EV1 và EV2), T65C-A2, T-70 và T-85.

Biến thể B-Class và biến thể Tuần tra

X-wing lớp B là mô hình của máy bay chiến đấu X-wing tồn tại trong thiên hà trong Kỷ nguyên Tân Cộng hòa. Karr Nuq Sin, mười bốn tuổi, sở hữu một bản sao của X-wing lớp B. Thông tin về B-class vô cùng hiếm hoi và nó là biến thể ít được biết tới, cũng như ít được sử dụng nhất.


Còn X-wing Tuần tra là những chiến đấu cơ được trang bị gói cảm biến trinh sát độ nhạy cao Fabritech. Chúng được Liên minh Phiến quân sử dụng làm tàu trinh sát. Để chuẩn bị cho việc sơ tán khỏi hành tinh Yavin 4 (đại bản doanh của Phiến quân), Đội tuần tra X-wing Snoop 2 đã thực hiện một cuộc tuần tiễu đầy đủ quanh chu vi hành tinh để rà soát các dấu hiệu xâm nhập của Đế chế hoặc tín hiệu của những thiết bị quan sát bị động của Đế chế.

Một phi đội X-wing biến thể Tuần tra. Ảnh: Art Station.

Biến thể chính: T-65B

Chiến đấu cơ liên sao T-65B, còn được gọi là tiêm kích chiếm ưu thế trong không gian T-65B, tiêm kích đa năng T-65B, là loại máy bay một chỗ ngồi do Incom Corporation sản xuất và được biết đến nhiều nhất khi được Liên minh Khôi phục Cộng hòa sử dụng trong cuộc Nội chiến Thiên hà. Nổi tiếng với tốc độ và khả năng cơ động trong trận chiến, nó trở thành trụ cột của Quân đoàn Chiến đấu cơ của Liên minh nổi dậy, vừa khó bị tấn công hơn vừa chống chịu tốt hơn dưới hỏa lực so với đối thủ chính của nó, chiếc chiến đấu cơ siêu cấp TIE/In space được sản xuất hàng loạt.

X-wing và chiến đấu cơ TIE/In space đang tấn công sát nút phía sau. Ảnh: Wallhaven.

Tổng quan

T-65B được thiết kế để vượt trội trong mọi khía cạnh của việc chiến đấu, có tính cơ động cao và được che chắn vững chãi, với kiểu dáng nhỏ gọn khiến nó khó bị bắn trúng hơn. Không giống như các tiêm kích liên sao khác, X-wing có thể bay xuất sắc trong bầu khí quyển. Điều này bao gồm việc nó vượt trội hơn chiến đấu cơ TIE, mà vốn nhanh hơn và cơ động hơn máy bay X-wing trong không gian. X-wing được phân loại là tiêm kích liên sao, đặc biệt là chiến đấu cơ snub (snub-fighter) do kích thước nhỏ của nó. Máy bay này nặng 180,000 kg.



T-65B khi mở rộng hai cặp cánh S-Foil, đây là tư thế chiến đấu của nó. Ảnh: T-65B.

Nó có hai cặp lá chắn tấn công giống như cánh, hay còn gọi là cánh chữ S, được gắn ở phía sau máy bay ở hai phía đối diện nhau. Thông thường, các cánh ở mỗi bên được khóa cố định một chỗ và hướng vào nhau; tuy nhiên trong quá trình chiến đấu, các cánh này được mở ra. Điều này mang lại cho chiếc tiêm kích vẻ ngoài giống chữ "X" đặc biệt khi nhìn từ phía trước hoặc phía sau. Các cánh S được điều khiển bởi một bộ truyền động Servo nằm ở phía sau của tiêm kích. Khi các cánh chữ S mở ra ở tư thế tấn công, tàu có khả năng bắn rộng hơn so với khi đóng.

Một phi đội T-65B trong Trận Yavin có tính then chốt, ở đây hai cặp cánh S-Foil đã đóng lại để di chuyển nhanh hơn. Nhìn thoạt qua chúng tạo cảm giác như chỉ có hai cánh. Ảnh: T-65B.

Buồng lái có bộ điều khiển bay tương tự như của chiếc T-16 skyhopper, một máy bay siêu tốc cũng do Incom Corporation sản xuất, cùng với một máy tính nhắm mục tiêu với hệ thống hình ảnh ba chiều. Bên dưới X-wing là khoang chở hàng, một động cơ đẩy ngược và ba chân hạ cánh được gia cố để bảo vệ máy bay khỏi việc hạ cánh và cất cánh sai cách. Các sọc được sơn ở phía sau của cánh chữ S giúp nhận dạng từng loại bằng mắt.

Các cánh chữ S ở vị trí tấn công đã cung cấp cho X-wing những bề mặt ổn định bổ sung (chính là mặt đối diện của chúng) trong quá trình di chuyển trên không. Mặc dù được liệt kê với tốc độ trong khí quyển tối đa là 1,050 km/giờ, nhưng X-wing có thể bay với tốc độ siêu thanh. Thật vậy, với các động cơ đạt lực đẩy tối đa, X-wing có thể di chuyển nhanh đến mức nó sẽ nóng lên do ma sát trong bầu khí quyển. Tuy nhiên, làm như vậy sẽ gây áp lực rất lớn cho bản thân chiếc tiêm kích và phi công: chỉ sau vài phút di chuyển với vận tốc này, hệ thống bắt đầu hỏng hóc dần dần và ngay cả bản thân các khẩu súng cũng có nguy cơ tan chảy vì nhiệt. Khi di chuyển lên cao trong bầu khí quyển phía trên của hành tinh, X-wing có thể đạt tốc độ đủ nhanh để khiến đầu phi công rung lên và tầm nhìn của họ trở nên lấp lánh.

Sơ đồ cấu tạo của T-65B. Ảnh: T-65B.

Hệ thống vũ khí và phòng thủ

Chiếc máy bay được trang bị bốn khẩu súng laser Taim & Bak KX9, được đặt ở đầu mỗi cánh. Các khẩu súng laser có thể được bắn đơn lẻ, bắn theo cặp xen kẽ hoặc tất cả cùng một lúc. Theo mặc định, điểm hội tụ hoặc còn gọi là điểm "zero" nơi các tia laser giao nhau được đặt ở phía trước X-wing 500 mét. Hai bệ phóng ngư lôi proton Krupx MG7 được đặt trong các rãnh gần ở giữa mặt dưới của thân máy bay ở cả hai bên của T-65B.



Một máy tạo lá chắn làm lệch hướng nằm ở phía sau X-wing đã tạo ra một trường bảo vệ có thể được điều chỉnh bao quanh tàu với sự trợ giúp của một bộ tạo lá chắn làm lệch hướng Chempat "Defender". Bộ phận này bao gồm các máy tạo lá chắn dọc theo mép phía trước của hệ cánh chữ S, khi ở vị trí tấn công, đã giúp mở rộng trường bảo vệ. Một thiết bị gây nhiễu cảm biến mang tên Bertriak "Screamer" cung cấp khả năng phòng thủ bổ sung bằng cách làm nhiễu loạn các cảm biến của chiến đấu cơ và đầu đạn dẫn đường của đối phương. X-wing cũng có thể sử dụng súng laser để bắn hạ các tên lửa của đối phương.

Các góc nhìn khác nhau của X-wing. Chiều dài của tiêm kích là 12.5 mét. Ảnh: Wallhaven.

Một phi công duy nhất ngồi trong buồng lái bọc thép ở giữa thân máy bay được bảo vệ bởi một vòm kính pha thép trong suốt Transparisteel. Vòm kính cho phép phi công có tầm nhìn rộng hơn so với tầm nhìn của chiến đấu cơ TIE và cũng được thiết kế để tự động phân cực nhằm bảo vệ phi công khỏi ánh sáng có hại. Các cực kích nổ được thiết lập để làm nổ tung vòm kính trong trường hợp phải sử dụng ghế phóng Guidenhauser. Mang đặc tính có thể điều chỉnh để hầu hết mọi chủng loài sử dụng được, buồng lái điều áp có đủ năng lực hỗ trợ sự sống trong tối đa một tuần và trang bị bộ bù trừ quán tính để bảo vệ phi công khỏi gia tốc-g cao.

Hệ thống động cơ

Bốn động cơ đẩy hợp nhất 4L4 được gắn vào cánh của T-65B, bên cạnh thân máy bay. Một số chiếc X-wing được trang bị động cơ đẩy hợp nhất 4j.4, gần giống với mẫu động cơ 4L4. Những điều này mang lại cho X-wing khả năng cơ động đáng kinh ngạc nhờ ba yếu tố: sử dụng lực đẩy lệch pha giữa bốn động cơ để điều chỉnh quỹ đạo; một con quay hồi chuyển điện từ khối lượng lớn được trang bị cho mỗi động cơ để di chuyển qua những khúc cua hẹp; và khả năng phóng bằng lực đẩy ngược về phía trước thông qua các vòi phun của tuabin. Bộ triệt tia hồng ngoại được sử dụng để giấu đi luồng khí thải nóng của tiêm kích.



Một chiếc T-65B đang được sửa chữa trong kho chứa máy bay ở Căn cứ Echo. Ảnh: T-65B.

Bản thân X-wing được cung cấp năng lượng bởi máy phát điện đông lạnh Novaldex 04-Z đặt ở trung tâm con tàu. Các tụ điện đông lạnh nằm trong cánh chữ S dự trữ năng lượng bổ sung cho các động cơ. Các bộ truyền dẫn năng lượng cho phép năng lượng được phân phối và cân bằng giữa các hệ thống khác nhau.

Các kỹ sư của Incom đang sửa chữa một chiếc X-wing. Ảnh: Wallhaven.

X-wing được trang bị hệ thống siêu tốc tầm xa bao gồm bốn bộ truyền động siêu tốc GBk-585. Một robot astromech đóng vai trò là hệ thống định vị của X-wing, cắm vào khe cắm gần động cơ bên trên và đằng sau buồng lái. Robot này hỗ trợ tính toán và có thể chứa tới 10 tọa độ siêu không gian, cũng như sửa chữa con tàu. Nó có thể điều chỉnh mức năng lượng giữa các hệ thống khác nhau nhiều lần trong một giây để hỗ trợ phi công trong chiến đấu. Robot cũng có khả năng đảm nhận toàn quyền kiểm soát X-wing nếu cần thiết, dù có hoặc không có phi công. Trong trường hợp khẩn cấp, điện tích phân tách sẽ phóng con robot ra khỏi tàu.

Hệ thống cảm biến của T-65B được đặt bên trong chóp mũi của X-wing. Hệ thống cảm biến, là một gói thu phát Carbanti, được tạo thành từ một máy thu phát toàn phổ "lock track" Fabritech ANs-5d, một bộ thu năng lượng chuyên dụng "Multi Imager" của Melihat và một cảm biến thu ảnh Electro-photo của Tana Ire (kết hợp ánh sáng bình thường, cực tím, hồng ngoại để tạo dựng hình ảnh mục tiêu). Những thiết bị này cung cấp thông tin trực tiếp đến máy tính nhắm mục tiêu, chiếc máy tính này có thể theo dõi tới 1,000 vật thể ánh sáng yếu và thu nhận được 20 mục tiêu. Ngoài ra, một cảm biến mini Fabritech K-blakan quét trực tiếp phía sau X-wing để phát hiện các đợt quét cảm biến và chiến cơ đang tiếp cận từ phía sau.

Cấu tạo chi tiết của X-wing. Ảnh: GabbingGeek.

Có hai biến thể con của T-65B là EV1 và EV2.

Từ trái sang là các Biến thể ngoại thất (Exterior Variant) số 1 và số 2. Chúng được đề xuất sử dụng cho Chiến dịch Buckler do Liên minh Phiến quân thực hiện, ngoài ra sự xuất hiện của chúng trong các nhiệm vụ khác gần như không có. Mục tiêu của phiến quân trong chiến dịch Buckler là đánh cắp các chiến đấu cơ Y-wing từ bãi phế liệu trên quỹ đạo Ord Biniir, đồng thời đặt các tiêm kích X-wing của Phi đội Đỏ làm công cụ cướp bóc để tránh sự chú ý của Đế chế Thiên hà. Chiến dịch này cuối cùng đã thành công. Ảnh: EV1, EV2.

Biến thể T65C-A2

T-65C-A2 được Liên minh Phiến quân sử dụng trong Nội chiến Thiên hà. Phi đội Đỏ đã sử dụng ít nhất một chiếc trong Trận Scarif vào năm 0 BBY (tương đương năm 0 ABY). Đến năm 5 ABY, T-65C được coi là mẫu tiêm kích đời cũ và một chiếc đã được phi công Temmin Wexley sử dụng như một phần của Phi đội Bóng ma thuộc Tân Cộng hòa trong Trận chiến Jakku. Tương tự như các biến thể phụ khác, sự xuất hiện của nó cũng rất hiếm hoi.



Một chiếc T-65C-A2. Ảnh: Star Wars Fandom.

Biến thể T-70, hậu duệ của T-65B

Tiêm kích liên sao T-70 là máy bay chiến đấu hình chữ X có chiều dài 12.49 mét với sức chứa tối đa một phi công duy nhất và robot Astromech gắn phía dưới, con robot này vừa với một khe cắm có thể được cấu hình thay đổi cho các kiểu tiêm kích khác nhau. Nếu cần, robot có thể lái luôn chiến đấu cơ mà không cần sự trợ giúp của phi công và thậm chí có thể làm điều đó từ xa.



Chiếc X-wing T-70. Ảnh: T-70.

Máy tính nhắm mục tiêu, các bộ điều khiển bay và các thiết bị lái thiết yếu khác của tàu được đặt bên trong mô-đun buồng lái bọc thép, bên dưới là máy tính bay làm mát bằng chất lỏng có thể tháo rời để hỗ trợ thêm cho phi công trong các hoạt động trên tàu. Các nắp đậy để tiếp cận máy tính và khoang lưu trữ nằm bên trong 'mũi' của con tàu, cùng với một máy phát điện phụ trợ và khu vực lưu trữ thường được sử dụng để cất giữ thiết bị sinh tồn. Một cửa sổ cảm biến nhỏ đánh dấu vị trí của mảng cảm biến chính của tàu ở chóp mũi, nằm phía sau đèn hiệu khẩn cấp. Phía sau phi công, một hệ thống hỗ trợ sự sống tích hợp cho phép người ngồi trong tàu hít thở bầu không khí có oxy. Các cảm biến của T-70 vượt trội hơn so với các mẫu cũ.

Bên trong buồng lái của chiếc T-70. Ảnh: T-70.

Bốn động cơ đẩy tổng hợp Incom-FreiTek 5L5 cho phép con tàu có khả năng cơ động đáng kể trong bầu khí quyển và trong không gian vũ trụ, một phần nhờ vào sự hiện diện của các động cơ đẩy cổ điển đã được hiệu chỉnh với con quay hồi chuyển điện từ tích hợp; đây là kết quả của những tiến bộ trong việc thu nhỏ máy móc kể từ cuộc Nội chiến Thiên hà. Kích thước nhỏ hơn của nó so với mẫu T-65 góp phần mang lại khả năng cơ động cao hơn. Một buồng hòa trộn và ion hóa các chất phản ứng ly tâm cùng một máy phun chất phản ứng đã hỗ trợ các quá trình hóa học của tàu, cùng với một cánh quạt tua-bin bên trong bốn động cơ của tàu cho phép tàu nhanh chóng đạt được tốc độ cao. Nguồn cung cấp chất làm mát giúp giữ nhiệt độ của động cơ ở mức có thể chấp nhận được, đồng thời cánh S-Foil của tàu cũng giúp xả khí thải. Bốn động cơ đẩy ngược được đặt ở vị trí 'phía trước' của con tàu, đối ứng trực tiếp với động cơ lực đẩy nhiệt hạch 5L5 ở phía sau, cùng với máy gia tốc ion. Một bộ bù trừ gia tốc duy nhất được đặt bên dưới phần trước của buồng lái và một bộ tăng tốc duy nhất được đặt giữa các động cơ của con tàu, cho phép con tàu đi vào cấu trúc không gian đa chiều của siêu không gian. Các động cơ sử dụng bốn động cơ GBn-682 để du hành siêu không gian. Việc sử dụng các thành phần thu nhỏ cho phép bổ sung thêm không gian lưu trữ.

Động cơ đẩy hợp nhất 5L5. Ảnh: T-70.

Chiếc T-70 có nhiều khả năng tấn công và phòng thủ khác nhau, nổi bật nhất là sự hiện diện của 4 khẩu pháo laser Taim & Bak KX12 gắn trên cánh. Ở một cánh duy nhất, các bộ truyền dẫn năng lượng cho phép dòng điện cung cấp năng lượng cho các tế bào tích điện của súng laser để tích lũy đủ năng lượng cho một tia laser. Từ đó, máy phát laser sẽ chuyển đổi luồng khí giàu năng lượng thành một chùm hạt, với khớp nối phóng tĩnh điện (static discharge coupling) được lắp đặt phía sau máy phát và bộ tản nhiệt của máy phát laser được đặt xung quanh thiết bị. Sau đó, chùm tia sẽ di chuyển xuống 'thùng', đi vào một vòi phun kết hợp plasma, từ đó nó sẽ đi vào ống làm mát bằng laser và sẽ được tập trung thông qua một kênh ngưng tụ tia laser dài, từ đó một bộ chuyển đổi tia laser ở cuối ' thùng' sẽ bắn ra một vụ nổ có năng lượng được sạc đầy. Nòng súng dài cũng sẽ giúp tăng độ ổn định và tầm bắn của tia năng lượng. Hơn nữa, một bộ ức chế khôi phục từ tính hình bán nguyệt duy nhất được gắn bên ngoài đã giúp bảo vệ 'thùng' khỏi hư hỏng do phản hồi.

Một chiếc T-70 đang áp sát chiến cơ TIE của First Order. Ảnh: T-70.

Để cải thiện trường bắn của súng laser KX12, một hệ thống cánh S-Foil tích hợp sẽ cho phép tàu đi vào hai cấu hình bay riêng biệt; một, "chế độ du hành" trong đó tất cả bốn cánh sẽ được khép lại và "chế độ tấn công", trong đó cả bốn cánh sẽ mở ra theo kiểu cắt kéo, đem lại cho X-wing cả hình dạng và tên gọi đặc trưng của nó. Một bộ truyền động trên cánh S-Foil nằm ở phía sau con tàu bên cạnh động cơ siêu tốc sẽ giúp điều khiển các động cơ đẩy cơ động gắn trên S-Foil và mảng động cơ đẩy phía sau S-Foil bên trong cánh của T-70.

Súng liên thanh được gắn dưới gầm của T-70. Ảnh: T-70.

T-70 cũng có khả năng bắn bằng giá súng vật lý dưới dạng cấu hình tiêu chuẩn gồm tám ngư lôi proton Krupx MG7-A thu nhỏ, tên lửa rung chấn mạnh hoặc bệ phóng xung điện nhờ sự hiện diện của băng đạn thay đổi cấp tốc; cho phép phi công hoán đổi ngư lôi của họ với các băng đạn khác. Một giá bắn ngư lôi proton chứa giá súng như vậy bên dưới buồng lái bọc thép, nơi các vỏ ngư lôi đã qua sử dụng cũng sẽ được cất giữ cùng với đạn thật. Incom-FreiTek đã đưa vào cá các chỗ dự phòng dành cho một khẩu súng nổ liên thanh nằm dưới khung xoay được, là kiểu súng Axe-190-B tự động, mà có thể đem lại khả năng phòng thủ phía sau tốt hơn so với chỉ riêng một máy tạo lá chắn làm lệch hướng. Máy tạo lá chắn này được gắn ở phía sau tàu, đối diện với bộ tăng tốc và giúp bảo vệ con tàu khỏi những hư hại vũ khí nghiêm trọng ở bề mặt. Sơn ferrosphere làm tán xạ cảm biến cũng hỗ trợ tàu tránh bị kẻ thù phát hiện. Đối với các hệ thống nhắm mục tiêu, tàu được trang bị máy tính theo dõi Fabritech ANq 5.8 với hệ thống hình ảnh ba chiều IN-622-A "Sightline".

Những chiếc T-70 tham chiến trong Trận Takodana. Ảnh: T-70.

Biến thể T-85

Tiêm kích T-85 của Incom-FreiTek Corporation là phiên bản tiên tiến của T-65B đời cũ. Chiếc này có 4 động cơ lực đẩy tổng hợp 5L9 và được trang bị bộ tăng tốc Loại 1. Động cơ có thể đạt tốc độ lên tới 1,300 km/giờ. Chiếc máy bay được điều khiển bởi 1 phi công với một robot Astromech trên tàu để hỗ trợ. Các hệ thống bổ sung bao gồm tấm chắn làm lệch hướng và cảm biến. Chiếc máy bay này có phần mũi đặc biệt để chứa các cảm biến Carbanti tiên tiến. Kích thước có chiều dài 15.68 mét, chiều rộng 13.65 mét và chiều cao 2.7 mét.


Một phi đội gồm A-wing, U-wing, X-wing và Y-wing đậu ở kho chứa máy bay trong game Star Wars Squadron. Ảnh: 4K.

Tổng hợp từ [1], [2], [3], [4].