VÌ SAO CÓ MỘT SỐ LOÀI VẬT BẰNG MỌI GIÁ CHẤP NHẬN LAO ĐẦU VÀO CHỖ CHẾT?

Thế nhưng, sự thật về các vụ "tự sát" này là có ý nghĩa gì?
Chúng ta vốn biết rằng, loài động vật có thể bị các vấn đề về sức khỏe tâm lý giống như con người: chúng cũng cảm thấy bị căng thẳng, bị trầm cảm, đó là các yếu tố góp phần dẫn đến hành động tự vẫn ở con người.
Chúng ta cũng biết rằng các cách hành xử từng được cho là đặc biệt, chỉ có xảy ra ở con người thì cho đến nay cũng đã được tìm thấy ở các loài động vật khác.

Một số con chó nhanh chóng đã chết sau khi chủ nhân chúng qua đời (Nguồn ALFLO/NATUREPL.COM)

Thế nhưng, trong số các cách hành xử đó, có hành vi tự vẫn không? Các con vật có thực sự có ý thức nào để tìm cách tự tử hay không?

Đây không phải là một câu hỏi mới: người Hy Lạp cổ đại đã từng trăn trở về điều này. Hơn 2000 năm về trước, Aristotle có nói về một con ngựa giống đã tự gieo mình xuống vực sau khi mọi sự hóa ra là, giống như Oedipus, nó đã giao phối với mẹ ruột của mình mà không biết.

Hồi Thế kỷ thứ hai sau Công nguyên, học giả người Hy Lạp Claudius Aelian đã viết nguyên một cuốn sách cũng về đề tài này. Ông có nhắc đến 21 vụ rõ ràng là các vụ tự tử ở động vật, trong đó có vụ một con cá heo cố tình để cho bị bắt, hay một số con chó nhịn đói cho đến chết sau khi chủ nhân chúng qua đời, và một con đại bàng "tự kết liểu đời mình bằng cách lao vào dàn lửa đang thiêu xác chủ nhân đã quá cố của nó".

Cũng giống như "chú chó đẹp đẽ” nói trên đã chết đuối, ý tưởng về việc các con vật tự kết liểu đời mình vẫn là một chủ đề được nhiều người quan tâm trong thế kỷ thứ 19, thời Victoria ở Vương Quốc Anh.

Có một nhà tâm lý học, William Laude Lindsay, đã gọi hiện tượng động vật tự hủy hoại mình này là "tự vẫn do u sầu", mô tả việc làm như thế nào mà chúng có thể "cố tình đưa bản thân vào tình thế tức giận điên cuồng hoặc tuyệt vọng" trước khi tự tử.

Vào thời điểm đó, các ý tưởng này đã được các nhóm bảo vệ động vật đón nhận, chẳng hạn như Hiệp hội Hoàng gia Ngăn chặn Hành vi Tàn nhẫn với Động vật của Anh (RSPCA).

Các nhà hoạt động bảo vệ động vật dựa vào những cảm xúc của loài động vật đã được nhân cách hoá, theo giải thích của Duncan Wilson từ Đại học Manchester, Anh quốc, người đã nghiên cứu các vụ đã từng xảy ra để tìm hiểu về tình trạng các con vật tự tử trong một cuộc nghiên cứu hồi 2014.

"Họ làm vậy", ông nói, "để cho thấy động vật chia sẻ cảm xúc, trong đó gồm cả việc tự vẫn khi quá đau buồn hoặc giận dữ”

Chẳng hạn như trong ấn bản Thế giới Động vật in hồi năm 1875 của RSPCA, bìa cuốn tạp chí vẽ hình một con hươu đực nhảy tìm cái chết. Bài xã luận đi kèm nói rằng "một con hưu đực hoang, thay vì để bị những kẻ săn đuổi bắt được, đã nhảy vào miệng kẻ thù để tìm tới cái chết đau đớn".

Tuy nhiên, với sự tiến bộ của y khoa trong thế kỷ 20, thái độ của con người đối với việc loại vật tự hủy hoại trở nên thận trọng hơn, và những kiểu "mô tả bi hùng" về chuyện động vật tự tử bắt đầu đã ít đi.

"Thay vào đó, sự tập trung được chuyển sang khía cạnh hành vi tự tử sẽ có ảnh hưởng ra sao đến công luận, thường là hậu quả của áp lực xã hội", theo ông Wilson cho biết. Việc tự vẫn trở thành một loại tệ nạn xã hội nhiều hơn. Chẳng hạn như loài chuột lemming rõ ràng đã cố tình đi đến chổ vách đá dựng đứng rồi tự thả mình xuống, hay những vụ cá voi mắc cạn cho đến chết.

Bất chấp những giai thoai, loài chuột lemming không tìm cách tự vẫn hay cố ý gây đau đớn cho bản thân khi nhảy xuống từ các vách đá. (Nguồn ảnh: BENOITB/ISTOCK)

Nhưng ông Wilson không đi tìm câu trả lời về việc liệu các động vật có thực sự muốn tự vẫn hay không. Thay vào đó, nghiên cứu của ông nhằm cho thấy rằng, sự thay đổi trong thái độ đối với hành vi tự vẫn ở con người được phản ánh trong những câu chuyện của chúng ta về loài động vật.

Tuy nhiên, một chuyên gia nghiên cứu khác muốn tìm kiếm câu trả lời trực tiếp.
"Không nên để những câu chuyện như vậy đánh lừa được chúng ta", theo Antonio Preti, nhà tâm lý học tại Đại học Cagliari ở Italy, người đã nghiên cứu về hành vi tự vẫn ở loài động vật.

Ông đã rà soát khoảng 1,000 công trình nghiên cứu được công bố trong thời gian hơn 40 năm qua và không tìm thấy có bằng chứng nào về việc một con vật nào đó cố tình tự vẫn trong đời sống thiên nhiên. "Các trường hợp như được ghi nhận trong cuốn sách của Aelian là 'những chuyện ngụ ngôn của con người'", ông nói.

Các chuyên gia nghiên cứu nay biết rằng những cái chết hàng loạt của chuột lemming là hậu quả đáng tiếc của vấn đề có quá nhiều con di cư cùng lúc với nhau.

Trong trường hợp một thú nuôi chết sau khi chủ nó qua đời, điều này có thể giải thích bằng sự gián đoạn mối liên hệ xã hội, theo Preti. Con vật không có chủ ý là sẽ chết, thay vào đó, nó đã quá quen với chủ nhân và không còn chấp nhận ăn những gì người khác không phải là chủ nó cho ăn.

"Việc cho rằng con vật sẽ tự vẫn giống như con người sau khi vợ hay chồng qua đời chỉ là điều phỏng đoán, diễn giải một cách lãng mạn của con người".

Các con vật trong đời sống thiên nhiên biết cảm thấy sợ hãi trước những kẻ ăn thịt mình. (Nguồn ảnh: ANUP SHAH/NATUREPL.COM)
Ví dụ này cho thấy một thực tế rất quan trọng. Tâm trạng bị stress có thể làm thay đổi cách ứng xử của một con vật theo cách gây ra đe doạ đến tính mạng của nó.
Điều này từng xảy ra tại Công viên Hải dương SeaWorld của Tenerife hồi tháng 5/ 2016.

Một video lan truyền trên mạng về một con cá kình vừa chào đời trong đời sống thiên nhiên sau khi được đưa vào một trong các công viên thuộc SeaWorld có vẻ như đã lao mình vào thành bể cá trong khoảng 10 phút. Hàng chục bài báo dường như đã tường thuật câu chuyện là con cá đã tìm cách tự vẫn.
Chúng ta vốn biết rằng, cá kình hành xử rất khác khi bị nuôi nhốt so với khi sống trong thế giới thiên nhiên, và điều đó khá là dễ hiểu khi một bể cá chỉ bằng một góc cực kỳ nhỏ so với đại dương mênh mông.

Những môi trường phi tự nhiên lâu nay được biết là thường gây ra stress cho các con cá kình bị bắt, khiến cho chúng lặp đi lặp lại các hành vi như cọ mình vào thành bể và nhe răng.

Điều quan trọng, theo bà Barbara King từ Đại học William & Mary tại Virginia, Hoa Kỳ, là cần phải hiểu mức độ biểu cảm của động vật có ý nghĩa nhiều ít đến mức nào. Điều này sẽ giúp chúng ta hiểu được lý do nào khiến cho chúng hành động theo hướng tự huỷ hoại bản thân như vậy.

"Theo kinh nghiệm của tôi thì đa số các trường hợp là do sự can thiệp của con người dưới hình thức này hay hình thức khác, có thể là do kết quả của nạn săn bắt trộm hay bị nhốt giữ", bà King, người từng viết bài chuyên sâu về tâm lý tức giận và hành vi tự vẫn ở động vật, nói.

Khỉ thường tỏ vẻ đau buồn khi bạn tình của nó chết. (Nguồn ảnh:BIN YANG)
Nhiều loài động vật khác bị nhốt giữ trong những điều kiện bị chấn thương cũng trải qua những thứ dạng hành vi tương tự như bị stress, rối loạn stress hậu chấn thương, và trầm cảm.

Tin tức nói về một con gấu bị nuôi nhốt trong trại gấu ở Trung Quốc đã bóp chết con mình rồi sau đó tự vẫn. Chuyện này xảy ra sau một lần hút mật tàn bạo, điều vẫn thường xảy ra ở những nơi như Trung Quốc, nơi mà mật gấu được sử dụng làm thuốc trị bệnh.
Báo chí viết rằng, gấu mẹ đã giết chết con mình và tự vẫn nhằm tránh phải chịu đựng thêm những năm tháng bị hành hạ dã man.

Đây là một ví dụ khác cho thấy cách hành xử không tự nhiên phát sinh từ tình trạng bị stress và bị nhốt trong các điều kiện nhốt giữ phi tự nhiên trong thời gian dài. Cũng có thể coi như sự phản ứng của "một con vật tìm cách thoát khỏi cảnh giam giữ tù đày", Preti nói.

Các loài động vật khác thường được nhắc tới như cố ý tự sát là tình trạng cá voi dạt vào bờ.
Hiện vẫn chưa rõ vì sao các con cá voi lại bị dạt vào bờ. Có một ý được nêu lên là có một con trong đàn bị ốm muốn tìm chỗ an toàn ở khu vực nước nông. Bởi cá voi sống thành bầy đàn, nên những con khác cũng bơi theo và bị mắc cạn. Ý này được gọi là “giả thuyết về con đầu đàn bị bệnh”. Nhưng điều này không được xem là "tự vẫn tập thể” được.

Melissa Hogenboom
BBC Earth