Review Dune - Xứ cát - Frank Herbert

“Ta không được sợ hãi. Sợ hãi giết chết tâm trí. Sợ hãi là cái chết nhỏ mang đến sự phá hủy hoàn toàn. Ta sẽ đối mặt với nỗi sợ. Ta sẽ để nó đi khắp người ta và xuyên qua ta. Rồi khi nó đã đi qua, ta sẽ xoay con mắt bên trong để nhìn đường đi của nó. Ở những nơi nỗi sợ đi qua chẳng còn gì cả. Chỉ còn lại chính ta.” - Xứ cát

Một tiểu thuyết khoa học giả tưởng bán chạy nhất.

Xứ cát được xuất bản lần đầu năm 1965, và Frank Herbert, tác giả, đã thu phục được một lượng người đọc khổng lồ trên Trái Đất, kèm theo đó là những giải thưởng phải có như giải thưởng Nebula dành cho Tiểu thuyết Khoa học giả tưởng hay nhất và giải Hugo vào cùng năm đó (1965). Những ý tưởng đầu tiên về Xứ cát xuất hiện khi ông viết bài cho một tập san về vấn đề sa mạc hóa ở Oregon, Mỹ, vào năm 1956. Xứ cát ban đầu bị 23 nhà xuất bản từ chối bản thảo, trước khi Chilton Books, một nhà xuất bản nhỏ và nổi tiếng về sách sửa chữa ô tô, đồng ý xuất bản.

Thật không ngoa khi nói đây là một cuốn tiểu thuyết khoa học giả tưởng bán chạy nhất mọi thời đại, không một tác giả nào khác lại có thể viết được một cuốn sách vượt qua được Xứ cát. Chỉ hơn 600 trang nhưng Xứ cát chứa đựng trong đó cả một vũ trụ rộng lớn, một hệ sinh thái, chính trị, tôn giáo và triết lý khiến người đọc nó phải choáng ngợp, phải nể phục nơi tác giả và 10 năm ông dành cho Xứ cát. Và tất nhiên, nhiều người thích Xứ cát nhưng cũng không ít đọc giả lại cảm thấy khó hấp thu được cuốn tiểu thuyết tưởng chừng như dễ dãi này. Vào 28 tháng 9 năm 2007, kể từ khi ra mắt lần đầu tiên vào năm 1965, Xứ cát đã bán được hơn 12 triệu bản trên toàn thế giới, trở thành tiểu thuyết khoa học viễn tưởng bán chạy nhất mọi thời đại, và Xứ cát của Frank Herbert là một trong những đóng góp vĩ đại nhất của thế kỷ 20 cho văn học.

Nếu bạn thích một tương lai xa xôi của con người, một tiểu thuyết để bạn tâm đắc và thử thách chính mình, hãy đọc Xứ cát và tự mình cảm nhận.

Một chút cảm nhận nơi Xứ cát

Xứ cát là một tiểu thuyết mang tính sử thi đầy phức tạp, trộn lẫn giữa chính trị, thần thoại, tôn giáo, xã hội, sinh thái học và triết lý qua góc nhìn của các nhân vật. Đọc Xứ cát chính là thử thách chính bản thân mình, không ít độc giả đã không thể tiếp tục cuốn tiểu thuyết này khi lướt qua vài chục trang sách. Cuốn sách đòi hỏi một nỗ lực khám phá và hiểu biết ghê gớm hơn sâu trong từng trường đoạn và lời nói của nhân vật.

Lối hành văn của tác giả cũng khiến đa số người đọc trẻ ở Việt Nam, vốn quen thuộc với những mạch chuyện giản đơn, những triết lý và câu nói thông thường khó có thể làm quen. Việc miêu tả tâm trạng của một nhân vật qua những suy nghĩ đánh giá của nhân vật khác, những câu nói đầy trích dẫn triết lý sâu sắc mà người nghe phải ngang hàng mới có thể hiểu được thay vì những câu nói hoa mỹ khiến người đọc cảm thấy lạ lẫm. Những trường đoạn nội tâm đầy xung đột và những thế giới quan đầy nghi hoặc, mông lung về thời gian, dân tộc, và chính trị là một món ăn xa lạ.

Nhân vật chính Paul Atreides , từ khi là còn là đứa trẻ của họ Nhà Atreides chỉ như là một mắt xích quan trọng của số phận, anh không thể làm khác, những năng lực tiên tri đã đưa anh đến vị trí thánh sống cũng như là một phần đạt được nhờ tôi luyện các phương pháp Bene Gesserit và Mentat, tất nhiên cộng với một chất xúc tác: hương dược, đã đưa anh đến những khả năng của thời gian có thể dự đoán được mà anh cho là tiên tri. Đọc hết Xứ cát và đọc lại một lần nữa để cảm nhận mãi mãi, Paul vẫn là một cậu thiếu niên được đẩy vào cơn bão cát của cuộc đời và bám lấy nó, vùng vẫy tìm cách thoát ra.

Lật giở từng trang Xứ cát, bạn sẽ gần như quên mất đây là một cuốn tiểu thuyết khoa học viễn tưởng, nó quá thực, nó là hơi thở của thời đại chúng ta, mang theo mình những dự đoán về tương lai của con người. Đó cũng là một trải nghiệm tuyệt vời khiến bạn cảm thấy mình trơ trọi trên Xứ cát, lạc lõng giữa những hang động, bị đá văng ra khỏi xã hội con người và bám lấy những tín điều mê tín, bạn có thực sự đủ can đảm để vượt qua tất cả, vượt qua thế giới mà Frank Herbert đã phản chiếu của Trái Đất, lên quy mô vũ trụ xa xăm, điều không một tác giả nào làm được.

Những mục bên dưới là một chút hành trang (spoil - lược dịch có bổ sung từ dune.fandom.com) cho bạn để có thể tự tin hòa mình vào thế giới xa xăm nơi Xứ cát, nó hoàn toàn vô hại cho bạn so với quy mô của Xứ cát, trừ khi, bạn tin rằng nơi mình là một người đọc can đảm, thế thì xin hãy bỏ qua phần sau và bắt đầu khám phá Xứ cát.

Paul Atreides - Dune 2021

Vũ trụ của Xứ cát

Hàng ngàn năm trong tương lai, loài người đã phân tán khắp thiên hà, cư trú trên nhiều hành tinh được cai trị bởi các Gia tộc, những người tuân lệnh Thiên hà Đế chế Corrino. Và điểm mấu chốt của Đế chế là hành tinh sa mạc Arrakis, nơi duy nhất cung cấp hương dược, thứ chỉ có thể có thông qua khai thác và mang lại cho người sử dụng tuổi thọ cũng như khả năng ưu việt.

Mười ngàn năm trước khi bắt đầu Xứ cát, loài người “cổ đại” đã hủy diệt tất cả các cỗ máy bắt chước tâm trí con người. Sự kiện này, được gọi là Butlerian Jihad, đã dẫn đến việc tiêu diệt tất cả các robot, máy tính, AI và đặc biệt là những máy tính có chức năng điều hướng (hỗ trợ chính cho việc lái tàu không gian). Sau đó, cần phải thay thế các máy tính của tàu không gian bằng các Người lái tàu Hiệp hội nghiện hương dược, dùng khả năng khả kiến gần về tương lai để cho phép các con tàu di chuyển an toàn trong không gian với vận tốc nhanh hơn vận tốc ánh sáng. Các chức năng của máy tính logic cũng đã được thay thế bởi Mentat, những người mà qua quá trình đào tạo đặc biệt, đã học được cách đi vào trạng thái tinh thần cao độ, trong đó họ có thể thực hiện các phép tính logic phức tạp.

Hương dược cũng rất quan trọng đối hoạt động của trường nữ mang tên Bene Gesserit. Bene Gesserit hoạt động rất bí mật, nghiêm ngặt và gây ảnh hưởng về chính trị đối với toàn bộ Đế chế. Nữ học viên được đào tạo từ nơi đây thường được gọi châm biếm là "phù thủy", sở hữu sức mạnh tinh thần và thể chất được phát triển thông qua sự kết hợp của hàng ngàn thế hệ chọn lọc di truyền và nhiều năm thực hành điều hòa thể chất và tinh thần. Khi một Bene Gesserit nghiện hương dược trở thành một Mẹ Chí Tôn bằng cách sử dụng liều lượng lớn hương dược nguyên chất, cô ấy có khả năng trải nghiệm toàn bộ ký ức của những Mẹ Chí Tôn đời trước - toàn bộ những kinh nghiệm sống từ thời điểm thụ thai. Chỉ có phụ nữ mới có thể sống sót sau quá trình biến đổi. Tuy nhiên, Bene Gesserit có một chương trình lai giống gene bí mật hàng thế kỷ để tạo ra một đấng toàn năng tiên tri, là đàn ông và thông qua cách thức để trở thành Mẹ Chí Tôn, được gọi là Kwisatz Haderach, người không chỉ có khả năng tiên tri, mà còn có thể cùng lúc ở mọi nơi trong vũ trụ.


Lệnh bà Lessica - Dune 2021

Hệ thống chính trị của vũ trụ Xứ cát được gọi là Faufreluches, dựa trên Đế quốc La Mã Thần thánh, bao gồm các định nghĩa như Hoàng đế và các Gia tộc, Hội đồng (Hội đồng tối cao Landsraad), Bang hội (Bene Gesserit, Hiệp hội không gian), thái ấp, .v.v. mà ở đây là triều đại Hoàng đế Padishah Shaddam IV.

Công tước Leto Atreides của Gia tộc Atreides, người đang cai trị hành tinh Caladan, được Hoàng đế Padishah Shaddam IV giao mệnh lệnh chuyển sang cai trị hành tinh thái ấp Arrakis - Xứ cát. Arrakis là một hành tinh sa mạc vô cùng khắc nghiệt, và là nguồn cung cấp duy nhất hương dược, một chất cực kỳ quý hiếm có tác dụng kéo dài tuổi thọ con người và tăng cường khả năng trí óc. Vua Shaddam coi gia tộc Atreides như là một đối thủ cho ngai vàng của ông, và âm mưu cùng với Gia tộc Harkonnen, kẻ thù lâu đời của Nhà Atreides và là một trong nhiều Gia tộc được gọi chung là Landsraad của Đế chế, để tiêu diệt Leto khi tiếp nhận Arrakis. Leto biết nhiệm vụ của mình là một cái bẫy chết người, nhưng không thể từ chối.

Một số thông tin bên ngoài Xứ cát

Đọc Xứ cát là một thách thức với người đọc về việc tổng hợp thông tin, thông tin được dàn đều trong suốt các trang sách, những thuật ngữ, tư tưởng và sự kiện chỉ có thể hiểu được dần trong suốt toàn bộ câu truyện hoặc qua số ít trang phụ lục. Tuy nhiên, một số sự kiện và nhân vật lại nằm ngoài Xứ cát, được bổ sung thông tin qua những cuốn sách tiếp theo Frank Herbert, một số khác là những lý giải của tác giả với truyền thông, và một số khác được thống nhất qua cộng đồng đọc giả to lớn.

Công ty CHOAM (Combine Honnete Ober Advancer Mercantiles).

Là một tập đoàn phát triển vũ trụ, do Hoàng đế và các Đại gia tộc cai quản, với các đối tác hùn vốn là Hiệp hội và Bene Gesserit. CHOAM độc quyền toàn bộ nền kinh tế của Đế chế, và phụ thuộc sâu sắc vào hệ thống vận tải không gian độc quyền bởi Hiệp hội không gian.
Tất cả các Gia tộc đều và cả Hoàng đế đều phụ thuộc vào sự độc quyền của CHOAM, mà ở đó hương dược là một nguồn lợi chính. Quyền lực chính trị của Đế chế cũng được phân chia qua các ghế giám đốc trong hội đồng quản trị CHOAM.

Hiệp hội không gian (Spacing Guild)

Hiệp hội Không gian, một nhánh trong thế kiềng ba chân về chính trị duy trì Đại Hiệp định (thỏa ước vũ trụ được thực thi dưới sự cân bằng quyền lực giữa Hiệp hội, các Đại Gia tộc và Đế quốc. Điều khoản chính của nó nghiêm cấm sử dụng vũ khí nguyên tử nhằm vào mục tiêu con người). Hiệp hội rất lâu đời, tuy được thành lập sau Bene Gesserit sau cuộc Thánh chiến Butler. Ngày bắt đầu sự độc quyền của Hiệp hội trong du hành và vận tải không gian cũng như trong hoạt động ngân hàng quốc tế được coi là điểm khởi đầu của Lịch Đế quốc (lịch chuẩn). Lịch chuẩn hay bất cứ đại lượng chuẩn nào trong Xứ cát đều được đặt ra bởi Hiệp hội và thông qua đó, thống nhất sự khác biệt giữa các hành tinh trong vũ trụ.

Nguyên nhân sâu xa và lý do của việc Gia tộc Atreides chấp nhận mệnh lệnh đến Arrakis.

Atreides là một mối đe dọa tiềm tàng đối với Hoàng đế. Leto đã huấn luyện một lực lượng chiến đấu nhỏ của mình (nhờ Gurney, Duncan và Thufir) gần như đối đầu về khả năng chiến đấu của Sardaukar, đội quân khét tiếng tàn bạo của Hoàng đế Shaddam. Và hơn thế nữa, ở Leto có sức hút của một nhà lãnh đạo công tâm. Đồng thời Leto cũng có một chỗ đứng tín nhiệm vững chắc trong Hội đồng Landsraad, sánh ngang với Hoàng đế. Gia tộc Harkonnens cũng muốn loại bỏ anh ta vì mối thù truyền kiếp của hai Gia tộc (và bởi vì Atreides cũng là đối thủ của tham vọng ngai vàng). Do đó, Harkonnens và Hoàng đế đã cùng nhau ấp ủ kế hoạch để bẫy Leto trên Arrakis và tiêu diệt Nhà Atreides mà không gây nghi ngờ cho Hoàng đế thông qua luật Kandy, luật rửa thù giữa các Gia tộc.

Hoàng đế công khai sự không hài lòng với Harkonnens như không hoàn thành hạn ngạch hương dược, thuế, và đang quản lý hành tinh không tốt, điều này làm tổn hại đến lợi nhuận của CHOAM, điều này làm ảnh hưởng đến sự giàu có của Đế quốc và không ai khác tốt hơn là Leto nổi tiếng của Attreides có thể thay thế.

Leto không thể chống lại mệnh lệnh của Shaddam, việc chống lại mệnh lệnh sẽ đặt Gia tộc Attreides ra ngoài Đế chế, một lý do chính đáng để Hoàng đế đưa quân đội Sardaukar khét tiếng của mình đến trừng phạt Caladan. Leto biết rằng cơ hội duy nhất mà Attreides có để duy trì sự phát triển của Gia tộc là đi vào cái bẫy được giăng ra bởi áp lực chính trị. Đi cùng với đó là sự quyến rũ tuyệt đối không thể cưỡng lại của Arrakis, sự giàu có và quyền lực không giới hạn đến từ việc cai trị hành tinh, và cơ hội giáng một đòn chí mạng vào Harkonnens, lật đổ mọi âm mưu của Hoàng đế.


Công tước Leto và Gurney Halleck - Dune 2021

Bác sĩ Wellington Yueh

Là một bác sĩ riêng của Gia tộc Attreides, Yueh tốt nghiệp trường Suk và kết hôn với Wanna Marcus, một Bene Gesserit. Lời tuyên thệ của một bác sĩ Suk là không gây tổn hại đến người khác, nhưng Piter de Vries, mentat của Harkonnens đã tìm ra cách giải quyết. Baron Harkonnens đã bắt vợ của Yueh là Wanna làm tù nhân, đe dọa cô ấy bằng sự tra tấn và giết hại trừ khi Yueh tuân theo yêu cầu của Harkonnens. Nhận thức đầy đủ của Yueh về vợ mình, Wanna Marcus là một Bene Gesserit tài năng, và những mưu đồ chính trị bí ẩn của Bene Gesserit làm Yueh có một hy vọng mong manh rằng Wanna thể an toàn là cội nguồn của hành động sau này của Yueh.

Bên dưới sa mạc cát.

Ở những miền sa mạc, những cồn cát như những sinh vật sống, chúng chuyển mình, thay đổi hình dạng sau một đêm, và vì thế sa mạc luôn luôn thay đổi diện mạo của mình khi bình minh đến. Xứ cát của Frank Herbert cũng không ngoài quy luật đó, nếu bạn thử một lần quay lại từ đầu, những diện mạo mới, những điều ẩn phía sau những lời nói, hành động, triết lý và những con người như bị bóc tách ra, mang một diện mạo mới, liền mạch với những thông tin đã được khám phá, vì thế câu chuyện cũng trở nên mới mẻ với người đọc.

Một câu chuyện thu hút người nghe đã khó, nhưng mang lại những điều mới mẻ khi nghe lại càng khó hơn, Xứ cát thật đặc biệt! Nhiều độc giả trên thế giới sau từng thập kỉ, đã tự mình quay lại nơi sa mạc của Arrakis để thấy những điều thay đổi nơi đây, bên dưới Xứ cát và bên trong con người của chính bản thân mình.


Sâu cát

Tất cả cùng kết thúc và bắt đầu tại hành tinh Xứ cát.

Xứ cát là cuốn mở đầu cho bộ trường thiên tiểu thuyết khoa học giả tưởng của thời đại, bao gồm Dune (Xứ cát), Dune Messiah (Cứu tinh Xứ cát), Children of Dune , God Emperor of Dune , Heretics of Dune , và Chapterhouse: Dune.

Xuyên suốt bộ truyện, những tư tưởng và niềm tin của tác giả được thể hiện xuất sắc qua từng trang sách, có thể thấy rõ như tư tưởng chính trị, xã hội, tôn giáo, lịch sử, những góc nhìn thời sự của thế giới thập niên 50 và 60, cùng những dự đoán về tương lai. Người đọc sẽ cảm thấy phảng phất đâu đó nơi hành tinh Arrakis là một Trung Đông đầy biến động, thứ hương dược phì nhiêu nơi đây như là dầu hỏa, một thứ thuốc phiện của nền công nghiệp, và đương nhiên, của loài người. Về sự mưu mô quyền lực thời chiến tranh lạnh mà Baron Vladimir Harkonnen có cái tên nghe như một người trong cuộc, gián điệp bằng những thủ đoạn trong thủ đoạn trong thủ đoạn, mưu mô trong mưu mô trong mưu mô. Người đọc còn được đụng chạm đến những góc nhìn về xung khắc chính trị của tác giả, khi ông đi qua nơi nửa cuộc đời trong gia đình đảng viên Dân chủ xã hội và nửa còn lại trở thành một phần của đảng Cộng hòa. Lướt qua những triết lý về thiền và thực hành với những kinh nghiệm có được từ những thích thú của tác giả về Thiền tông.Thán phục về sự đa dạng sinh thái, khí hậu và bản sắc của bộ tộc bản địa Fremen trên Arrakis. Những nhận định sắc bén đầy phân tích về dòng thời gian, về tiên tri và tương lai khả dĩ. Về tôn giáo và những âm mưu lợi dụng thánh thần, về vị thánh sống bất đắc dĩ, sự mê tín cuồng đạo và những cá nhân bị cuốn vào đó, nơi hậu quả nặng nề của nó đã từng trải rộng ra trong khắp lịch sử, xa xôi trước Đêm trường Trung cổ, Hồi giáo cực đoan và đến tận bây giờ.

“Khi tôn giáo và chính trị đi trên cùng một cỗ xe, những người ngồi trên xe tin rằng không gì có thể cản đường họ. Chuyển động của họ trở nên nhanh đến điên rồ; nhanh nữa, nhanh nữa, nhanh hơn nữa. Họ dẹp sang bên mọi ý nghĩ về trở ngại mà quên rằng vực thẳm chỉ bày ra trước mắt kẻ đang mù quáng lao vùn vụt khi đã quá muộn.” - châm ngôn Bene Gesserit, Xứ cát.

Ngày nay, khi sợi xích mang danh Toàn cầu hóa đang bị khựng lại, phản văn hóa được tôn sùng hay những âm mưu hèn hạ nhất được bày ra ở nơi tự do nhất, Xứ cát, một tiểu thuyết khoa học viễn tưởng tưởng chừng như một tương lai xa xôi nhưng lại ở ngay bên cạnh chúng ta, mang hơi thở của thời đại chúng ta và ngay cả bất cứ thời đại nào.

Trailer phim Dune mới do Denis Villeneuve đạo diễn, dự kiến ra mắt tháng 10 2021


P/s: Bài viết phản ánh cảm nhận chủ quan của mình và một số thông tin có thể thiếu, các bạn vui lòng bỏ qua và góp ý cho mình nhé!