Hồi đầu năm nay, hãng vận tải FedEX đã kiến nghị Cục hàng không liên bang (FAA) cho phép trang bị hệ thống phòng thủ tên lửa bằng tia laser cho một chiếc Airbus A321-200 nhưng chưa được sự chấp thuận. Chuyện trang bị hệ thống phòng thủ tên lửa bằng laser trên máy bay thương mại không mới, các hãng hàng không Israel như El Al, Arkia, Israir đã trang bị các hệ thống này nhằm hạn chế rủi ro khi hoạt động trong không phận vốn rất nhạy cảm. Vậy tại sao FedEx lo ngại và muốn có hệ thống tương tự, điều gì khiến đề nghị của FedEx khó được chấp thuận?
Việc trang bị một hệ thống phòng thủ tên lửa trên máy bay sẽ giúp bảo vệ phi công, hành khách, bản thân chiếc máy bay, hàng hóa mà nó chở cũng như lợi nhuận của hãng vận hành mà ở đây là FedEx. FedEx có cơ sở để lo ngại về các cuộc tấn công vào máy bay thương mại bằng tên lửa và trong quá khứ đã có nhiều vụ việc xảy ra. Theo viện RAND, vào ngày 12 tháng 3 năm 1975, một chiếc Douglas C-54D-5-DC chở khách được vận hành bởi Air Vietnam đã bị bắn rơi bởi tên lửa phòng không vác vai (MANPAD) khiến 6 thành viên phi hành đoàn và 20 hành khách thiệt mạng. Kể từ vụ việc này đến nay, đã có ít nhất 60 máy bay dân dụng bị tấn công bởi tên lửa phòng không vác vai, gây ra cái chết cho hơn 1000 người.
2 vụ việc thương tâm gần đây liên quan đến máy bay thương mại là vào năm 2014, chuyến bay MH17 của Malaysian Airlines đã bị bắn rơi trên bầu trời miền đông Ukraine làm 298 người thiệt mạng. Năm 2020, chuyến bay PS752 của Ukraine International Airlines bị bắn bắn nhầm bởi tên lửa phòng không của Lực lượng vệ binh cách mạng Iran làm 176 người thiệt mạng.
Mối đe dọa nhiều thập niên
Việc trang bị một hệ thống phòng thủ tên lửa trên máy bay sẽ giúp bảo vệ phi công, hành khách, bản thân chiếc máy bay, hàng hóa mà nó chở cũng như lợi nhuận của hãng vận hành mà ở đây là FedEx. FedEx có cơ sở để lo ngại về các cuộc tấn công vào máy bay thương mại bằng tên lửa và trong quá khứ đã có nhiều vụ việc xảy ra. Theo viện RAND, vào ngày 12 tháng 3 năm 1975, một chiếc Douglas C-54D-5-DC chở khách được vận hành bởi Air Vietnam đã bị bắn rơi bởi tên lửa phòng không vác vai (MANPAD) khiến 6 thành viên phi hành đoàn và 20 hành khách thiệt mạng. Kể từ vụ việc này đến nay, đã có ít nhất 60 máy bay dân dụng bị tấn công bởi tên lửa phòng không vác vai, gây ra cái chết cho hơn 1000 người.
2 vụ việc thương tâm gần đây liên quan đến máy bay thương mại là vào năm 2014, chuyến bay MH17 của Malaysian Airlines đã bị bắn rơi trên bầu trời miền đông Ukraine làm 298 người thiệt mạng. Năm 2020, chuyến bay PS752 của Ukraine International Airlines bị bắn bắn nhầm bởi tên lửa phòng không của Lực lượng vệ binh cách mạng Iran làm 176 người thiệt mạng.
Riêng với máy bay vận tải thương mại, vụ tấn công nổi tiếng nhất liên quan đến tên lửa MANPAD xảy ra vào ngày 22 tháng 11 năm 2003. Một chiếc Airbus A300 vận tải của DHL sau khi cất cánh từ sân bay quốc tế Baghdad ở Iraq đã bị một nhóm phiến quân thuộc Fedayeen Saddam - tổ chức bán quân sự trung thành với chính phủ Ba'athist Iraq của Saddam Hussein tấn công bằng tên lửa phòng không vác vai 9K36 Strela-3 (SA-14 Gremlin). Khi vụ việc xảy ra, phóng viên Claudine Vernier-Palliez của đài Paris Match đang đi cùng nhóm phiến quân này để thực hiện phim tài liệu và toàn bộ vụ việc đã được ghi lại từ khi tên lửa được bắn lên, chiếc máy bay của DHL trúng tên lửa khiến cánh trái bốc cháy.
Kỳ tích đã xảy ra với chiếc máy bay của DHL khi tổ bay gồm 3 người - cơ trưởng Eric Gennotte (lúc đó 38 tuổi), cơ phó Steeve Michielsen (lúc đó 29 tuổi) và kỹ sư Mario Rofail (lúc đó 54 tuổi) đã cố gắng đưa chiếc Airbus A300 đã mất toàn bộ hệ thống thủy lực, mất khả năng điều khiển hạ cánh an toàn tại sân bay Baghdad.
MANPAD - nhỏ gọn nhưng nguy hiểm
Có thể thấy mối đe dọa từ các loại tên lửa đất đối không dạng hệ thống hoặc vác vai đối với máy bay thương mại đã tồn tại từ lâu. Đặc biệt là với tên lửa vác vai, loại vũ khí này được thiết kế để dễ di chuyển, dễ sử dụng. Nhỏ gọn nhưng các hệ thống tên lửa vác vai với đầu dò nhiệt có tấm bắn đến gần 6,5 km. Chẳng hạn như tên lửa FIM-92 Stinger do Raytheon của Mỹ chế tạo dài chỉ 1,52 m, đường kính 70 mm, trọng lượng 15,2 kg nhưng nó có thể bắn hạ các máy bay cánh bằng lẫn cánh xoay như trực thăng ở cự ly tối đa 4800 m. Stinger được hơn 18 quốc gia trên thế giới sử dụng và được ghi nhận đã bắn hạ hơn 270 khí tài bay. Giá sản xuất của Stinger là 38000 đô la, vẫn rẻ hơn nhiều so với sức phá hủy của nó.
Tên lửa phòng không vác vai rất nguy hiểm và đặc biệt nguy hiểm khi rơi vào tay các tổ chức khủng bố. Trong 20 năm qua, Mỹ đã thực hiện sáng kiến "Mua lại và tiêu hủy" tên lửa MANPAD. Một phát ngôn viên Bộ ngoại giao Hoa Kỳ cho biết "Đến nay, lực lượng đặc nhiệm MANPADS đã loại bỏ hơn 41000 tên lửa đất đối không cũng như tên lửa dẫn đường chống tăng trên toàn cầu." Dù vậy, điều này không ngăn được các tổ chức khủng bố, lực lượng vũ trang ngoài chính phủ sở hữu tên lửa MANPAD.
Theo thống kê của viện RAND, vẫn có khoảng 350 tên lửa MANPAD tại Somalia, 600 tại Yemen, 675 tại Sudan, 1700 tại Ethiopia, 4500 tại Afghanistan, 5400 tại Iran, 7000 tại Bắc Triều Tiên, 8100 tại Pakistan, 9700 tại Iraq, 17200 tại Syria và 21500 tại Libya. Thống kê này được thực hiện trước khi Taliban tái chiếm Afghanistan và với tình hình chính trị, kinh tế bất ổn của quốc gia này thì các tên lửa MANPAD có thể được đem và sẽ không ai biết chúng sẽ rơi vào tay ai, sử dụng nó vào mục đích gì.
Hệ thống phòng thủ tên lửa trên máy bay dân dụng
Quảng cáo
Vào tháng 11 năm 2002, một chiếc Boeing 757-3E7 của hãng hàng không Arkia Airlines, Israel chở 271 hành khách cùng phi hành đoàn cất cánh từ Mombasa, Kenya đã thoát chết trong gang tấc khi những phần tử khủng bố bắn lên 2 tên lửa đất đối không nhưng hụt. Cũng từ sự cố này, hãng hàng không quốc gia của Israel là El Al đã quyết định trang bị cho các máy bay thương mại của mình hệ thống Flight Guard - một hệ thống được Không quân Israel phát triển từ cuối thập niên 80. Đây cũng là hãng hàng không đầu tiên trên thế giới triển khai hệ thống phòng thủ tên lửa.
Flight Guard hoạt động rất giống với các hệ thống phòng thủ tên lửa trên máy bay quân sự đó là khi xác định có tên lửa nhắm bắn, hệ thống nhả ra pháo mồi để đánh lừa đầu dò nhiệt của tên lửa và khiến tên lửa bay chệch khỏi mục tiêu ban đầu. Flight Guard hoạt động tự động hoàn toàn, không cần đến phi công kích hoạt. Nó có thể phát hiện tên lửa nhờ radar Doppler với 8 ăng-ten, cho tầm phủ radar 360 độ. Israel đã cải tiến hệ thống phòng thủ tên lửa Flight Guard với phiên bản Sky Shield hay C-MUSIC dùng laser, được phát triển bởi Elbit Systems. Sky Shield đã được trang bị trên máy bay thương mại Israel của các hãng El Al, Arkia và Israir từ năm 2014 để có thể bay an toàn trên các đường bay nhạy cảm.
Tại sao FedEx muốn hệ thống phòng thủ tên lửa bằng laser?
FedEx thì tìm đến giải pháp tương tự Sky Shield, phòng thủ bằng tia laser. Hệ thống này hoạt động bằng cách phát ra chùm tia laser hồng ngoại trực tiếp vào tên lửa khi nó đang bay đến. Chùm laser năng lượng cao sẽ làm gián đoạn hay đánh lừa khả năng theo dõi dấu hiệu nhiệt của đầu dò tên lửa, từ đó khiến nó không thể đánh trúng mục tiêu ban đầu. Hệ thống được FedEx đề nghị cũng sẽ hoạt động phối hợp với radar để phát hiện tên lửa và hoạt động tự động hoàn toàn. Nhờ hệ thống này, máy bay vận tải của FedEx sẽ có thể bay vào các vùng hạn chế hay điểm nóng trên thế giới và cũng đồng nghĩa với việc FedEx sẽ có thể mở rộng mạng lưới hoạt động.
Giải pháp của Hoa Kỳ
Vào năm 2003, Quốc hội Hoa Kỳ đã chỉ đạo cho Bộ an ninh nội địa phát triển và triển khai giải pháp phòng thủ tên lửa cho máy bay thương mại trước hiểm họa MANPAD. Chương trình này có tên Counter-MANPADS với mục tiêu tận dụng các công nghệ quân sự của các hệ thống phòng thủ tên lửa hiện có, đã được chứng minh hiệu quả - phát triển hệ thống có thể thích ứng và đạt tiêu chuẩn dành cho ứng dụng thương mại. Bộ an ninh nội địa Hoa Kỳ đã hợp tác với 2 nhà thầu quân sự là BAE Systems và Northrop Grumman, trong đó:
Quảng cáo
BAE Systems phát triển hệ thống có tên JETEYE. Hệ thống này có các thành phần như hệ thống cảnh báo tên lửa, bộ điều khiển điện tử và đầu dò laser được lắp đặt tại nhiều vị trí trên máy bay. Trong khi đó, Northrop Grumman phát triển hệ thống Guardian dưới dạng một chiếc kén (pod) đặt dưới thân máy bay, chứa tất cả các thành phần để vô hiệu hóa tên lửa.
Cả 2 hệ thống của BAE Systems và Northrop Grumman đều có chức năng phát hiện và dùng tia laser năng lượng cao để đánh lừa tên lửa thay vì phá hủy nó. BAE Systems đã lắp đặt và thử nghiệm JETEYE trên 3 chiếc Boeing 767 của American Airlines trong khi hệ thống Guardian của Northrop Grumman được thử nghiệm trên 10 chiếc MD-10 của FedEx.
JETEYE và Guardian đều đã được thử nghiệm chống tên lửa thật nhưng thay vì với một máy bay đang bay, 2 hãng đã sử dụng mô hình mô phỏng máy bay trang bị các hệ thống phòng thủ này gắn trên cáp treo để thử nghiệm. Hoạt động thử nghiệm diễn ra vào năm 2007 tại Aerial Cable Range - một khu vực thử nghiệm thuộc cơ sở thử nghiệm tên lửa White Sands ở bang New Mexico. Kết quả thử nghiệm cho thấy cả 2 hệ thống JETEYE và Guardian đều đáp ứng yêu cầu về độ hiệu quả của chương trình Counter-MANPADS, tức chúng đều phát hiện và vô hiệu hóa thành công tên lửa được bắn lên. Dù vậy, vào năm 2008, các hệ thống phòng thủ tên lửa bằng laser này đã bị tháo bỏ khỏi các máy bay của American Airlines và FedEx. Chúng vẫn chưa được triển khai trên diện rộng bởi 3 lý do.
Độ tin cậy, chi phí và những rắc rối về vấn đề xuất khẩu
Dữ liệu thu thập từ 16000 giờ bay được thực hiện bởi các máy bay của American Airlines trang bị JETEYE và FedEx trang bị Guardian cho thấy cả 2 hệ thống này dù có thể vô hiệu hóa hiệu quả tên lửa nhưng chúng đều dễ trở nên vô dụng khi gặp lỗi hệ thống. Tần suất xảy ra lỗi hệ thống vượt quá ngưỡng chấp nhận được trong môi trường hàng không thương mại.
Các hệ thống JETEYE và Guardian cũng rất đắt đỏ, chi phí trang bị cho mỗi máy bay rơi vào khoảng 1 triệu đô/chiếc. Không chỉ làm tăng chi phí vận hành cho máy bay, hệ thống phòng thủ tên lửa bằng laser còn có thể khiến các hãng hàng không giảm biên độ lợi nhuận bởi lắp đặt chúng trên máy bay đồng nghĩa tăng trọng lượng cho máy bay, tăng lực cản không khí, từ đó ảnh hưởng đến hiệu quả nhiên liệu.
Rào cản thứ 3 là những rắc rối liên quan đến xuất khẩu. Cả JETEYE và Guardian đều sử dụng các công nghệ quân sự và các công nghệ này được kiểm soát chặt chẽ bởi US Munitions List (USML) - danh sách các vật phẩm, dịch vụ và công nghệ liên quan được chính phủ liên bang Hoa Kỳ chỉ định là quốc phòng và liên quan đến không gian. Việc chỉ định những thứ được liệt kê trong USML tuân theo Đạo luật kiểm soát xuất khẩu vũ khí, thuộc thẩm quyền xuất khẩu và tạm nhập của Bộ ngoại giao Hoa Kỳ. Như vậy nếu trang bị hệ thống phòng thủ tên lửa cho máy bay thương mại thì hành động này được xem là xuất khẩu công nghệ quân sự bất hợp pháp trừ khi có giấy phép xuất khẩu phù hợp.
Các máy bay thương mại của Hoa Kỳ phụ thuộc nhiều vào các trung tâm bảo trì nước ngoài và nhân công nước ngoài khi thực hiện các đường bay quốc tế. Việc trang bị hệ thống phòng thủ tên lửa trên máy bay thương mại đồng nghĩa với việc phải cung cấp tài liệu, dịch vụ bảo trì liên quan đến hệ thống này cho các đối tác nước ngoài và điều này chỉ có thể được thực hiện với giấy phép xuất khẩu phù hợp. Như vậy có thể thấy các hãng hàng không Hoa Kỳ sẽ phải tốn thêm chi phí vận hành và hậu cần để có thể tuân theo các điều luật được áp dụng với công nghệ quân sự cũng như tạo ra gánh nặng đối với hệ thống cấp phép xuất khẩu của Hoa Kỳ.
